Urartu Egemenliğinin Yukarı Fırat Bölgesi’ndeki Tarihsel Gelişimi

Yıl 2014, Cilt: 3 Sayı: 5, 7 - 36, 15.12.2014

Serkan Erdoğan

Öz

M.Ö. 839 yılında Asur yayılımının içerisinde yer aldığı belgelenmiş
Yukarı Fırat Bölgesi, ilerleyen yıllarda bazı kısa süreli dönemler
haricinde Argišti oğlu Rusa döneminin sonuna kadar Urartu Krallığı’nın
egemenliğinde kalmış görünmektedir.Bölgedeki Urartu hâkimiyetinin
başlangıcını kral Išpuini ya da Išpuini ve oğlu Minua’nın ortak krallığı
dönemine tarihlemek mümkündür. Urartu egemenliği boyunca Yukarı
Fırat Bölgesi, krallığa bağlı bir eyalet kapsamında yönetilmiştir. Urartu
ve Asur kaynaklarında farklı dönemlerde yaşamış,bölgeyi yöneten dört
Urartu eyalet valisinin ismi belgelenmiştir. Bu çalışmada Urartu
krallarının kronolojik problemlerine ilişkin son zamanlarda yapılan
araştırmalar ve bulgular göz önünde tutularak söz konusu eyalet
valilerinin senkronik kronolojisi yeniden düzenlenmiştir. Bunun yanı sıra
ortalama 125 yıldan daha fazla sürdüğü anlaşılan Urartu egemenliğinin
bölgede kesintiye uğradığı dönemler irdelenmiş ve II. Sarduri’nin
saltanatının başı ve sonundaki politik koşullar ile M.Ö. 714 ve 709
yılındaki Kimmer istilalarının Urartu Krallığı’nın batı sınırındaki
etkilerisorgulanmıştır. Sonuç olarak kale yerleşimleri, yol şebekesi,
konaklama istasyonları ve yerel seramik geleneğiyle somutlaşan
arkeolojik kalıntılar ve ilgili yazılı kaynaklarvasıtasıyla Yukarı Fırat
Bölgesi’ndeki Urartu Krallığı’nın tarihsel gelişimi yeniden kurgulanmaya
çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Urartu Krallığı, Asur, Yukarı Fırat Bölgesi, II. Sarduri, Eyalet Valileri

Kaynakça

• AIA: Anatolian Iron Ages. Andrae, Walter, Die Stelenreichen in Assur, Leipzig, J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, 1913. AST: Araştırma Sonuçları Toplantısı. Astour, Czernichow, Michael, “The Arena of Tiglath-pileser III’s Campaign Against Sarduri II (743 B.C.)”, Assur2/3(Monographic Journals of the Near East), Malibu, Undena Publications, 1979, s. 2-23. Balkan, Kemal, “Patnos Yakınında Anzavurtepe’de Bulunan Urartu Tapınağı ve Kitabeleri”, Anatolia 5, 1960, s. 133-158. Barnett, Richard David - Gökçe, Nuri, “The Find of Urartian Bronzes at Altın Tepe, Near Erzincan”, Anatolian Studies 3, 1953, s. 121-129. Belli, Oktay, “Der beschriftete Bronzehelm des Königs Menua aus der Festung Burmageçit bei Tunceli”, Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors, Studies in Honor of N. Özgüç (Ed. M. J. Mellink – E. Porada – T. Özgüç), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1993, s. 61-67. Belli, Oktay, “Urartu Krallığı’nın Tarihsel Gelişimi”, Urartu: Savaş ve Estetik/Urartu:War and Aesthetics, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2004, 45-73. Bilgi, Önder, “Fırat Nehri Kenarında Bir Urartu Yerleşmesi”, IX. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler I, Ankara, 1986, s. 317-318. Bilgi, Önder, “Iron Age Pottery from Köşkerbaba Höyük”, Anatolian Iron Ages II (Ed. A. Çilingiroğlu - D. H. French), Oxford, 1991, s. 11-28. Burney, Charles – Lang, David Marshall, The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucasus,London, 1971. Ceylan, Alpaslan, “The Erzincan, Erzurum and Kars region in the Iron Age”, Anatolian Iron Ages 5 (Ed. A. Çilingiroğlu-G. Darbyshire), London, British Institute of Archaeology at Ankara, 2005, s. 21-29. CTU: Corpus dei Testi Urartei. Çavuşoğlu, Rafet – Işık, Kenan – Salvini, Mirjo, “New Urartian Inscriptions from East Turkey”, Orientalia 79/1, 2010, s. 36-54 (Tab. I-X). Çevik, Nevzat, “Murat Koyağı’nda Bir Urartu Kalesi Şebeteria”, Kültür Bakanlığı Süreli Yayını: Kültür95, 1995, s. 25-34. 30|Serkan ERDOĞAN Çilingiroğlu, Altan, “Sargon’un Sekizinci Seferi ve Bazı Öneriler”, Anadolu Araştırmaları 4-5, 1979, s. 235-251. Çilingiroğlu, Altan, “Urartu’da Toplu Nüfus Aktarımları”, Anadolu Araştırmaları 9, 1983, s. 311-317. Çilingiroğlu, Altan, Urartu ve Kuzey Suriye Siyasal ve Kültürel İlişkiler, İzmir, Ege Üniversitesi Yayınları,1984. Çilingiroğlu, Altan, “Tanrı Assur’a Bir Mektup” Tarih İncelemeleri Dergisi II, 1984, s. 1-26. Çilingiroğlu, Altan, Urartu Tarihi, Bornova, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1994. Çilingiroğlu, Altan, Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, 1997. Çilingiroğlu, Altan - Salvini, Mirjo, “Historical Background of Ayanis” Ayanis I - Ten Years’ Excavations at Rusaḫinili Eiduru-kai 1989-1998 (Edited by Altan Çilingiroğlu - Mirjo Salvini), Documenta Asiana VI, Roma, Pubblicazioni dell’Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici del Consiglio Nazionale delle Ricerche, 2001, s. 15-24. Danık, Ertuğrul, “Vasgirt Kaya Mezarları Hakkında İlk Gözlemler”, İdol – Arkeoloji ve Arkeologlar Derneği Dergisi 9, 2001, s. 12-16. Danık, Ertuğrul, “Yukarı Fırat Bölgesi 2000 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırması”, 19.Araştırma Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2002, s. 79-92. Danık, Ertuğrul, Išuwa’dan Tunceli’ye Tarih ve Kültür, Ankara, Tunceli Dayanışma ve Kültür Vakfı Yayınları, 2010. Diakonoff, Igor Mikhailovich, – Kashkai, S. M.,Geographical Names According to Urartian Texts (Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes IX), Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1981. Diakonoff, Igor Mikhailovich – Medvedskaya, Inna Nikolaevna “The Kingdom of Urartu”, Bibliotheca Orientalis XLIV – N o ¾, 1987, s. 386-394. Frangipane, Marcella, “Melid(Malatya-Arslan Tepe)” Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie8 (Meek – Mythologie), Berlin – New York, Walter de Gruyter, 1993-1997, s. 35-52. Fuchs, Andreas, “Urarṭu in der Zeit”, Biainili – Urartu, The Proceedings of the Symposium held in Munich 12-14 October 2007 (Edited by S. Kroll – C. Gruber – U. Hellwag – M. Roaf – P. Zimansky), Acta Iranica 51, Leuven, Peeters Publishers,2012, s. 135-161. URARTU EGEMENLİĞİNİN YUKARI FIRAT BÖLGESİ’NDEKİ TARİHSEL GELİŞİMİ31 Grayson, Albert Kirk, “The Chronology of the Reign of Ashurbanipal” Zeitschrift Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie70, 1980, s. 227-245. Hauptmann, Harald, “Norşun-Tepe, Historische und Ergebnisse der Grabungen 1968/69”, Istanbuler Mitteilungen 19/20 (Tafel 4-12), 1969/70, s. 21- 78. Hauptmann, Harald, “Die Grabungen auf dem Norşun-Tepe, 1970”, Keban Projesi 1970 Yaz Çalışmaları, Ankara, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, 1972, s. 103-117. Hauptmann, Harald, “Neue Funde eurasischer Steppennomaden in Kleinasien” Beiträge zur Altertumskunde Kleinasiens, Festschrift Kurt Bittel, Bd I, Mainz, 1983, s. 251-270. Hawkins, John David,“The Neo Hittite States in Syria and Anatolia”, The Cambridge Ancient HistoryIII/1, Cambridge, Cambridge University Press, 1982, s. 372-441. HchI: Handbuch der chaldischen Inschriften. Hmayakian, Simon Gevorgi, “Urartu – Vermächtnisse einer Hochkultur” Armenien 5000 Jahre Kunst und Kultur(redaktionelle Leitung Kristin Platt) Tübingen, Ernst Wasmuth Verlag, 1995, s. 49-54. Hulin, Peter, “New Urartian Inscriptions from Adilcevaz”, Anatolian Studies IX, 1959, s. 189-195. Hübschmann, Heinrich, Die Altarmenischen Ortsnamen – Mit Beiträgen zur Historischen Topographie Armeniens, Neudruck, Amsterdam, Oriental Press, 1969. Işık, Cengiz, “Habibuşağı Nekropolü” BelletenLI/200, 1987, s. 549 - 564. Ivantchik, Asvold, “La Chronologie des Cultures Pre-Scythe et Scythe: Les Donnees Proche-Orientales et Caucasiennes”, Iranica Antiqua XL, 2005, s. 447-460. Karaosmanoğlu, Mehmet, “Suçatı Urartu Kemeri”, Belleten LV/214, 1991, s. 595-693. Kessler, Karlheinz, “Šubria, Urartu and Aššur Topographical Questions around the Tigris Sources” Neo-Assyrian Geography(Ed. Mario Liverani), Roma, Universitá di Roma “La Spienza” Dipartimento di Scienze storiche, archeologiche e antropologiche dell’Antichitá, 1995, s. 55-67. 32|Serkan ERDOĞAN Klein, Jeffrey J., “Urartian Hieroglyphic Inscriptions from Altıntepe”, Anatolian Studies XXIV, 1974, s. 77-94. Kosyan, Aram, “Western Periphery of Urartu and Beyond”, Aramazd – Armenian Journal of Near Eastern Studies V/1, 2010, s. 43-54. König, Friedrich Wilhelm, Handbuch der chaldischen Inschriften I-II, AfO Beiheft 8, Graz, Biblio Verlag, 1955-1957. Köroğlu, Kemalettin, “Aššur – Urartu Yazılı Belgeleri ve Arkeolojik Kalıntılar Işığında Alzi/Enzi Ülkesi (Elazığ Bölgesi) Tarihi Coğrafyası”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı(Ayrıbasım), İstanbul, 1995, s. 359-366. Köroğlu, Kemalettin, Urartu Krallığı Dönemi’nde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1996. Köroğlu, Kemalettin, “New Observations on the Origin of the SingleRoomed Rock-Cut Tombs of Eastern Anatolia” (Ed. Metin Alparslan, Meltem Doğan-Alparslan, Hasan Peker), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol'a Armağan. VITA. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, İstanbul, Ege Yayınları, 2007, s. 445-456. Köroğlu, Kemalettin, “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarları’nın Kökeni” Arkeoloji ve Sanat 127, 2008, s. 21 - 38. Kroll, Stephan, “Rusa Erimena in archäologischem Kontext”, Biainili – Urartu, The Proceedings of the Symposium held in Munich 12-14 October 2007 (Edited by S. Kroll – C. Gruber – U. Hellwag – M. Roaf – P. Zimansky), Peeters, Acta Iranica, 2012, s. 183-186. Lanfranchi, Giovanni Battista - Parpola, Simo,The Correspondence of Sargon II, Part II. Letters from the Northern and Northeastern Provinces (State Archives of Assyria V), Helsinki, Helsinki University Press, 1990. Lehmann-Haupt, Carl Ferdinand Friedrich,Materialen zur älteren Geschichte Armeniens und Mesopotamiens,Berlin, Weidmannsche Buchhandlung, 1907. Lehmann-Haupt, Carl Ferdinand Friedrich, Armenien und Einst und Jetzt I, Berlin, B. Behr’s Verlag, 1910. Luckenbill, DanielDavid, Ancient Records of Assyria and Babylonia III,Chicago, The University of Chicago Press, 1926-1927. Melikishvili, GeorgiiAleksandrovich, Urartskie Klinoobrasnye Nadpisi, Moskau: Hayk, 1960. URARTU EGEMENLİĞİNİN YUKARI FIRAT BÖLGESİ’NDEKİ TARİHSEL GELİŞİMİ33 Nashef, Khaled, Die Orts-und Gewässernamen der mittelbabylonischen und mittelassyrischen Zeit (Répertoire géographique des textes cunéiformes V), Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1982. Özgüç, Tahsin, Altıntepe II. Mezarlar, Depo Binası ve Fildişi Eserler, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1969. Payne, Margaret Rosalie, Urartu Çiviyazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2006. Payne, Margaret Rosalie - Sevin, Veli, “A New Urartian Inscription from Elazığ/Bahçecik, Eastern Turkey”, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 43/1, 2001, s.111-119. Parpola, Simo, The Correspondence of Sargon II, Part I. Letters from Assyria and the West (State Archives of Assyria I), Helsinki, Helsinki University Press, 1987. Parpola, Simo - Porter, Michael, The Helsinki Atlas of the Near East in the Neo-Assyrian Period, Helsinki, The Casco Bay Assyriological Institute - The Neo-Assyrian Corpus Project, 2001. Pecorella, Paolo Emilio, “Neo-Hittite Levels of Malatya”, The Proceedings of theXth International Congress of Classical Archaeology I (Ed. E. Akurgal), Ankara-İzmir, Türk Tarih Kurumu, 1973, s. 135-142. RGTC: Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes. SAA: State Archives of Assyria. Salvini, Mirjo, “Le Testimonianze Storiche Urartee Sulle Regioni del Medio Eufrate MEΛITHNH, KOMMAГHNH, ΣOΦHNH, TOMIΣA”, La Parola del Passato CXLII-CXIV, 1972, s. 100-111. Salvini, Mirjo, “Some Historic-Geographical Problems Concerning Assyria and Urartu” Neo- Assyrian Geography (Ed. Mario Liverani), Roma,Universitá di Roma “La Spienza” Dipartimento di Scienze storiche, archeologiche e antropologiche dell’Antichitá, 1995, s. 43-53. Salvini, Mirjo, “Monumental Stone Inscriptions”, Ayanis I, Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai 1989 - 1998 (Ed. Altan Çilingiroğlu - Mirjo Salvini), Documenta Asiana VI, Roma, 2001, s. 251-270. Salvini, Mirjo, “Reconstruction of the Susi Temple at Adilcevaz on Lake Van” A View from the Highlands, Archaeological Studies in Honour of Charles Burney (Ed. Antonio Sagona), Peeters, 2004, s. 245-275. 34|Serkan ERDOĞAN Salvini, Mirjo, “Studi prepatori per il ‘Corpus dei testi urartei (CTU)’. Ricerche del 2004 e 2005 in Turchia orientale. Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLVII, 2005, s. 257-272. Salvini, Mirjo, Urartu Tarihi ve Kültürü(Çev. Belgin Aksoy), 1. Baskı, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2006. Salvini, Mirjo, Corpus dei Testi UrarteiVolume I-II, Roma, Pubblicazioni dell’Istituto di Studi sulle civiltà dell’Egeo e del Vicino Oriente del Consiglio Nazionale delle Ricerche, 2008. Salvini, Mirjo, Corpus dei Testi UrarteiVolume IV, Roma, Pubblicazioni dell’Istituto di Studi sulle civiltà dell’Egeo e del Vicino Oriente del Consiglio Nazionale delle Ricerche, 2012. Salvini, Mirjo, “Das Corpus der urärtaischen Inschriften”, Biainili – Urartu, The Proceedings of the Symposium held in Munich 12-14 October 2007 (Edited by S. Kroll – C. Gruber – U. Hellwag – M. Roaf – P. Zimansky), Acta Iranica 51, Peeters, 2012, s. 111-134. Schäfer, Hans Peter, “Zur Stele Menuas aus Bağın (Balın)”, Istanbuler Mitteilungen 23/24, 1973/74, s. 33-37. Schäfer, Hans Peter, “Die Inschrift Rusa II Argištehinis in MazgirtKaleköy” Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 18, 1977, s. 249-268. Seidl, Ursula, Bronzekunst Urartus, Mainz, von Zabern, 2004. Seidl, Ursula, “Rusa son of Erimena, Rusa son of Argišti and Rusahinili/Toprakkale” Biainili – Urartu, The Proceedings of the Symposium held in Munich 12-14 October 2007 (Edited by S. Kroll – C. Gruber – U. Hellwag – M. Roaf – P. Zimansky), Acta Iranica 51, Leuven, Peeters Publishers, 2012, s. 177-181. Sevin, Veli, “Malatya-Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1985”, IV.Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1987, s. 279-300. Sevin, Veli, “Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1986”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 1988, s. 1-44. Sevin, Veli, “Elazığ Yöresi Erken Demir Çağı ve Muşkiler Sorunu”, Höyük I, 1988, s. 51-64. Sevin, Veli, The oldest highway: between the regions of Van and Elazığ in eastern Anatolia” Antiquity62, 1988, s. 547-551. Sevin, Veli, “Urartular’a Ait Dünyanın En Eski Karayolu”, Anadolu Araştırmaları XI, 1989, s. 47-63. URARTU EGEMENLİĞİNİN YUKARI FIRAT BÖLGESİ’NDEKİ TARİHSEL GELİŞİMİ35 Sevin, Veli, “Elazığ – Bingöl Yüzey Araştırması” VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1987, 1989, s. 451-500. Sevin, Veli, “The Southwestward Expansion of Urartu: New Observations”, Anatolian Iron Ages II(Ed. A. Çilingiroğlu - D. H. French), Oxford, 1991, s. 97-112. Sevin, Veli, “Elazığ/Bahçecik Yazıtı ve Urartu Eyalet Sistemi Üzerine Düşünceler” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/2, 2005, s. 379-384. Steinherr, Franz, “Die Urartäischen Bronzen von Altıntepe”, Anatolia III, 1958, s. 97-102. Tarhan, M. Taner, “Urartu Devleti’nin Kuruluş Evresi ve Kurucu Krallardan Lutipri = Lapturi Hakkında Yeni Görüşler ” Anadolu Araştırmaları VIII (1980), 1982, s. 69-114. The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac’oyc’), The Long and the Short Recensions(Introduction, Translation and Commentary by Robert H. Hewsen), Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B Nr. 77, Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1992. TTK: Türk Tarih Kurumu. UKN: Urartskie Klinoobraznye Nadpisi. Van Loon, Maurits Nanning, Urartian Art. Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, İstanbul, Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut, 1966. Van Loon, Maurits, “The Euphrates Mentioned by Sarduri II of Urartu” Anatolian Studies Presented to Hans Güstav Güterbock on the Occasion of his 65th Birthday (Ed. K. Bittel- H. J. Houwink) İstanbul, Nederlands Historisch - Archaeologisch Instituut in het Nabije Oosten, 1974, s. 187-194. Waterman, Leroy, Royal Correspondence of the Assyrian Empire - Part III (University of Michigan Studies, Humanistic Series Volume XIX) Ann Arbor, University of Michigan Press, 1930. Wäfler Marcus, “Zum assyrisch – urartäischen Westkonflikt”, Acta Praehistorica et Archaeologica 11/12, 1980-1981, s. 79-97. Yıldırım, Recep, “Burmageçit Urartu Miğferleri”, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 2/2, 1988, s. 217-228. Yıldırım, Recep, “Elazığ Müzesi’nde Bulunan Birkaç Urartu Kılıcı”, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler)3/3, 1989, s. 279-288. Yıldırım, Recep, “Urartian Belt Fragments from Burmageçit, now on Display in Elazığ Museum”, Anatolian Iron AgesII, 1991, s. 131-148. 36|Serkan ERDOĞAN Yıldırım, Recep, “Harput/Elazığ Yöresinin Tarihi Coğrafyası”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi – Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu (Elazığ 23-25 Mayıs 2013), Elazığ, 2013, s. 297-306. Zimansky, Paul, “The cities of Rusa II and the end of Urartu”, Anatolian Iron Ages 5 (Ed. A. Çilingiroğlu-G. Darbyshire), London, British Institute of Archaeology at Ankara, 2005, s. 235-240.