Selîsî’nin Muamma Risalesi ve Muammeyatı

Yıl 2023, , 110 - 141, 30.06.2023

Ömer Arslan

https://doi.org/10.37999/udekad.1275882

Öz

Ravza-i Evliyâ adlı vefeyatnâmesi ile ünlü XVII. yüzyıl müellifi Bursalı Baldırzâde Mehmed Efendi, Selîsî mahlasıyla şiirler de yazmıştır. Selîsî’nin, bu çalışmaya konu olan, tamiye yani muammada isim gizleme usullerine dair muhtasar risalesi ve muamma manzumeleri, devrin bir başka Bursalı şairi Ni‘metî’nin, bugün Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesine taşınan Giresun İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda 28 HK 3647 numarasıyla bulunan muamma mecmuasında kayıtlıdır. Der Teşbîhât-ı Mu‘ammâî başlıklı risale, dört temel tamiye başlığına dair örnekli açıklamaları içeren, muamma uygulamasına yönelik kısa bir metindir. Muamma risalesinin yanı sıra mecmuada Selîsî’nin kırk yedi farklı isme yazılmış, altmış muamma manzumesi yer almaktadır. Bunlardan beşinin çözüm yolu mısra altında ve sayfa kenarında verilmiştir. Çözümü açıklanmamış birçok muammanın da çözümüne dair ipuçları kırmızı mürekkeple işaretlenmiştir. Bu çalışmada muamma türüne dair bir girişten sonra Selîsî’nin hayatı ve eserlerine değinilmiş, söz konusu risale ve muammaların yer aldığı mecmua tanıtılmış, Selîsî’nin muamma risalesinin içeriği, muammeyatında yer alan manzumelerin biçim-içerik özellikleri, tamiye usulleri ve çözüm yolları incelenmiş olup Der Teşbîhât-ı Mu‘ammâî ile muammeyatın transkripsiyonlu çevirisi ve diliçi çevirisi sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Muamma, tamiye, şifre yazı, XVII. yüzyıl Türk edebiyatı, Baldırzâde Selîsî

Selîsî’s Treatise on Muamma and Muamma Poems

Öz

One of the 17th-century authors, Baldırzâde Mehmed Efendi from Bursa, who is famous for his Ravza-i Evliyâ, also wrote poems under the pseudonym Selîsî. The subject of this study, Selîsî’s treatise on encryption methods and his muamma (enigmatic) poems are in a manuscript registered under catalog number 28 HK 3647 in the Süleymaniye Manuscripts Library. The treatise titled Der Teşbîhât-ı Mu‘ammâî is a short text that serves as a practical guide to the muamma genre, containing exemplary explanations of four basic encryption procedures. In addition to this treatise, there are sixty muammas written by Selîsî for forty-seven different names. The decryption methods for the five muammas are given under the verse and in the margin of the page. In addition to the decryption methods, clues to the solution of many muammas are marked with red ink. In this study, after an introduction to the muamma genre, Selîsî’s life and works are briefly reviewed, and the manuscript containing the aforementioned treatise and muammas is introduced. Then, the subject of Selîsî's muamma treatise, the form and content features of his muamma verses, his encryption methods and solutions are examined, transcribed, and intralingual translation of the muammas and Der Teşbîhât-ı Mu‘ammâî were presented.

Anahtar Kelimeler

Muamma, encryption, enigmatology, XVIIth century Turkish literature, Baldırzâde Selîsî

Kaynakça

• Abdülkadiroğlu, A. (1985). Nuhbetü’l-Âsâr li Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr. Gazi Üniversitesi.
• Abdülkadiroğlu, A. (1992). Baldırzâde Mehmed Efendi. İslam Ansiklopedisi. (C. V, 8-9). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Aksoyak, İ.H. (2015). Selîsî/Mehmed, Baldır-zâde Şeyh Mehmed Selîsî Efendi b. Mustafa Efendi b. Tokadî Ali Dede. Türk Edebiyatında İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/selisi-mehmed-baldirzade-seyh-mehmed
• Arslan, M. (2019). Divan Edebiyatında Muamma Çözülmüş Muamma Örnekleri ve Muamma Çözüm Teknikleri. H. İ. Delice, M. Erdoğan Taş, H. Yekbaş (ed.). Prof. Dr. Mehmet Arslan’a armağan. (76-169). Cumhuriyet Üniversitesi. https://acikerisim.cumhuriyet.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12418/12049
• Arslan, Ö. (2022a). 17th-Century Poet Ni‘metî’s Muamma Ghazal and Its Explanatory Decryption. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 8(3), 1824-1836.
• Arslan, Ö. (2022b). XVI. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Eleştirel Kaynaklarında Üslup/Tarz Kavramının Değerlendirilme Biçimleri. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29,178-215.
• Aydemir, Y. (1999). Esirî’nin Bağdat Şehrâşûbu. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, 446-475.
• Baş, M. K. (1999). Lâmiî Çelebi’nin Şerh-i Muammeyât alâ Esmâ-i Hüsnâ’sı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Bilkan, A. F. (2000). Türk Eedebiyatında Muamma. Akçağ Yay.
• Büyükkarcı Yılmaz, F. (2013). On Yedinci Yüzyıldan Bir Kırkambar:Baldırzâde Ailesine Ait Bir Mecmua. Turkish Studies. 8(1), 549-578.
• Çapan, P. (2005). Nuhbetü’l-Âsâr min Fevâidi’l-Eş’âr (İnceleme-Metin-İndeks). AKM Yay.
• Çeçen, H. & Sağlam, A. (2019). Risâle-i Muammâ-Muamma Risalesi (Rumûzî Mustafa). DBY.
• Çelik, B. (2018). Derzi-zâde Ulvî ve Manisa Şehrengizi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2(39), 223–290.
• Çelebioğlu, Â. (1979). Muammalara Dair. Türk Kültürü Dergisi, 201-202-203, 422-427.
• Çelebioğlu, Â. (1999). Türk Edebiyatında Mesnevi. Kitabevi Yay.
• Elbir, B. (2009). Türk Edebiyatında Muamma ve Surûrî’nin Bir Muamma Şerhi. Turkish Studies. 4(6), 82-94.
• Gök, T. (2016). Fakîrî’nin İstanbul Şehrengizi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 14(21), 233-282.
• Güzel B. (2018). Kemiksiz-zâde Safvet Mustafa Nuhbetü’l-Âsâr fî Ferâ’idi’l-Eş’âr. TTK Yay.
• Hızlı M. & Yurtsever M. (2000). Ravza-i Evliya Bursa Vefeyatnameleri. Arasta Yay.
• Kam, Ö. F. (2022). Kınalızâde Ali Çelebi. trc. Bilal Alpaydın. M. Samsakçı & S. Güldürmez (ed.). Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası Seçme Makaleler. (163-183). İstanbul Üniversitesi Yay.
• Kaçar, M. (2020). Tercüme-i Hizânetü’l-Edeb, İzahlı ve Örnekli Belagat Terimleri Sözlüğü. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yay.
• Kaçar, M. (2021). Mollâ Câmî’nin Manzume-i Muammâ’sına Salâhaddin Uşşâkî Tarafından Yapılan Şerh. T. Karaayak & U. Uzunkaya (ed.). Esengü Bitig, Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı. (473-484). Kesit Yay.
• Kaya, H. (2013). Divan Şiirinde Harf ve Kelime Oyunlarına Dair Bir Tasnif Denemesi. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TUDED, 48, 71-114.
• Koçoğlu, T. (2016). 18. Asırda Yazılmış Münşiyâne/Üslûb-ı Âlî Nesir ve Mensur Muammâ Örneği Bir Eser: Şefîk-Nâme. Hikmet, 3, 101-112.
• Koçu, R. E. (1947). İstanbul Kahvehaneleri. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Dergisi, Ekim 1947, 11-15.
• Mehmed Süreyyâ (1308-11). Sicill-i Osmânî. C. IV. Matbaa-i Amire.
• Öntürk, T. (2017). Türk Edebiyatında Muamma ve Sürûrî’nin ‘Şerh-i Muammeyât-ı Mîr Hüseyin’ Adlı Eseri. Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi 1(11), 222-239.
• Saraç, M. A. Y. (2005). Muamma (Türk edebiyatı). İslam Ansiklopedisi. (C. XXX, 320-321). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Saraç, M. A. Y. (1997). Muamma ve Divan Edebiyatındaki Seyri. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TUDED, 27, 297-308.
• Saraç, M. A. Y. (2016). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. TÜBA Yay.
• Şahin, O. (2016). Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin Muamma Şerhlerine Dair. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 16(2), 155-179.
• Tarlan, A. N. (1936). Divan Edebiyatında Muamma. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Top, Y. (2014). Bursalı Seyyid Nakîb-zâde Ni‘metî (ö. H.1060?/M.1650?)’nin Muammâ Mecmuâsı ve Muammâları, Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi UHİVE, 2(5), 265-348.
• Yakıt, İ. (2010) Türk İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme. Ötüken Neşriyat.
• Yavuz, K. (2007). Mu‘înî’nin Mesnevî-i Murâdiyye’si. Selçuk Üniversitesi Mevlana Araştırma ve Uygulama Merkezi Yay.
• Yavuz, K. (1998). Nihani'nin Sultan I. Selim Adına Yazdığı Muammalı Kasidesi ve Çözümü. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TUDED, 28, 547-583.
• Yazar, S. (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Yıldız, E. (2018). Mecmualardan Hareketle Baldırzâde Selîsî’nin Şiirleri. Mecmua, (6), 96-135.