Kelam İlmi, Analitik Gelenek ve Türkiye'de Din Felsefesinin Ehemmiyeti

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 92 - 126, 11.08.2022

Kayhan Özaykal

Öz

Din felsefesi, kendine has amaçları ve soruları olan nispeten genç bir akademik alandır. Bununla beraber Türkiye’deki ilahiyat eğitiminin bir parçası olması hasebiyle bu disiplinin mahiyetini ve amaçlarını ilgilendiren çeşitli hususlar söz konusudur. İlk olarak, din felsefesinin dinî öğreti açısından tarafsızlığını ve nesnelliğini açıklamak için hem Avrupa’daki hem de Türkiye’deki ortaya çıkış serüveni değerlendirilecektir. İkinci olarak, bu disiplinin ne gibi eşsiz katkılar sağladığını tespit etmek üzere din felsefesinin nesneleri, yöntemleri ve amaçları incelenip (en yakın) kardeş alanı olan kelam ile karşılaştırılacaktır. Üçüncü olarak, dinî itikat ve dinî düşünce ile irtibatlandırılarak, din felsefesinde yaklaşım ve yöntem mevzuları ele alınacaktır. Bu bölümlerde felsefe ve onun dinle münasebetine dair bazı yanlış anlamaları gidermek amaçlanmıştır. Bu amaçla, analitik gelenekte bulunan din felsefesinin dört kademesi ortaya konulmuştur. Bu dört kademe arasında ayrım yapılarak, felsefenin dine karşı olduğu düşüncesinin nasıl geçersiz olduğu ispat edilmiştir. Ayrıca kıta felsefesinin yönteminden ziyade analitik yöntemle dine dair teorilerin açıklanması ve değerlendirilmesi yoluyla İslamî inançlarla alakalı felsefî soruların eğitim bağlamında daha iyi anlaşılabileceğini ve cevaplanabileceğini gösteren bazı hususlar ortaya konmuştur. Son olarak, din felsefesinin konu ve kaynak yelpazesi ve konu seçimiyle alakalı meselelere cevap aranmıştır. Burada, din felsefesinin özel olarak kullanılabileceği bir dizi kaynaktan yararlanmanın kelamın gelişmesine yardımcı olabileceği savunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Akaid, Analitik Felsefesi, Din Felsefesi, İslam, Kelam İlmi, Kıta Felsefesi

Kalam, the Analytic Tradition, and the Importance of Philosophy of Religion in Turkey

Öz

The philosophy of religion is a relatively young academic field with its own goals and questions. However, as a discipline taught as part of theological education in Turkey, there are various issues concerning its nature and aims. First, the emergence of philosophy of religion in both Europe and Turkey will be evaluated to explain doctrinal neutrality and objectivity. Secondly, in order to determine what unique contributions the philosophy of religion makes, the objects, methods and aims of the field will be examined and compared with its (closest) brother, kalam. Thirdly, the issues of approach and method in the philosophy of religion will be discussed in connection to religious belief and thought. In these sections, we try to refute some unfavourable conceptions of philosophy and its relation to religion. To this end, we identify four levels to the philosophy of religion as found in the Analytical tradition. It is hoped that distinguishing between these four levels explains how the claim that philosophy is opposed to religious creed is invalid. Also, we here aim to present certain reasons that suggest philosophical questions about Islamic beliefs are better understood and answered at the educational level through the explanation and evaluation of theories about religion as practiced the analytic tradition than continental philosophy. Finally, the choice and range of topics addressed and sources used in philosophy of religion lessons is discussed in relation to Islamic tradition. It is argued here that the disciple can help the development of kalam by using sources that it almost exclusively studies.

Anahtar Kelimeler

Islamic Creed, Analytic Philosophy, Philosophy of Religion, Islam, Kalam, Continental Philosophy

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Serhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. 2. Cilt, çev. İlyas Çelebi, ed. Metin Yurdagür. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2013.
• Acar, Rahim – Bağcı, Nesrin Erciyas (ed.). Türkiye’de Din Felsefesi: Mehmet S. Aydın Onuruna. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Acar, Rahim – Yüce, Fatma. “Din Felsefesi Literatüründe Kuşbakışı Bir Gezinti”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/17 (2011), 203-230.
• Akdemir - Süleyman, Betül (ed.). Din ve Felsefe Arasında Din Felsefesi. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
• Alpyağıl, Recep (ed.). Klasik ve Modern Metinlerle Din Felsefesi Dersleri İçin Yardımcı Kitap. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Alston, William P. Perceiving God: The Epistemology of Religious Experience. Ithaca, NY.: Cornell University Press, 1993.
• Altaie, Mohammed Basil, “The Scientific Value of Dakik al-Kelam”, Islamic Thought and Scientific Creativity 5/2 (1994), 7-18.
• Aslan, Adnan. “İslam Düşüncesi Bağlamında Din Felsefesi Mümkün mü?”. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 2/1 (2009), 269-280.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2001.
• Ayhan, Halis. “İlâhiyat Fakültesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2000, 22/71-72.
• Aynî, Mehmet Ali. Dârülfünun Tarihi: Üniversite Tarihi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Bayrakdar, Mehmet. Din Felsefesine Giriş. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2013.
• Bülgen, Mehmet. “Klasik Dönem Kelamında Dakîku’l-Kelâmın Yeri ve Rölü”. Dakîku’l-Kelâm: Kelâm Kozmolojisi. ed. Ramazan Altıntaş – Ahmet Mekin Kandemir. 15-47. İstanbul: Topaloğlu Matbaa 2021.
• Chase, James – Reynolds, Jack. Analytic versus Continental: Arguments on the Methods and Value of Philosophy. London: Routledge, 2011.
• Chowdhury, Safaruk. Islamic Theology and the Problem of Evil. Cairo: American University in Cairo Press, 2021.
• Collins, James. The Emergence of Philosophy of Religion. New Haven: Yale University Press, 1967.
• Cornelis van Lit, L.W. “An Ottoman Commentary Tradition on Ghazālī’s Tahāfut al-falāsifa: Preliminary Observations”, Oriens 43 (2015), 368-413.
• Dalkılıç, Bayram (ed.), Türkiye’de Din Felsefesine Doğru. Konya: Sebat Ofset Matbaacılık, 2000.
• Deniz, Gürbüz. Kelam-Felsefe Tartışmaları (Tehafütler Örneği). Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Dupré, Louis. The Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Culture. New Haven ve London: Yale University Press, 2004.
• el-Bizri, Nader. The Phenomenological Quest between Avicenna and Heidegger. Albany: SUNY Press, 2014.
• en-Nesefî, Necmüddîn Ömer - Teftazanî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Akāid en-Nesefi. Kahire: Mektebetu’l-kulliyetu’l-ezheriye, 1987.
• Erdoğan, Ömer Faruk. “Din Felsefesi İli İlişkileri Bağlamında Kelam Felsefenin, Felsefe İlahiyatın Neresinde?”. Din ve Felsefe Arasında Din Felsefesi. ed. Betül Akdemir Süleyman, 67-89. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
• Es‘arî, Ebü’l-Hasan. Makalâtü’l-Islâmiyyîn. thk. Naim Zerzur. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 2005.
• Gamwell, Franklin I. “A Foreword to Comparative Philosophy of Religion”. Religion and Practical Reason: New Essays in the Comparative Philosophy of Religions. ed. Frank Reynolds – David Tracy, 21-57. New York: State University of New York Press.
• el-Gazzalî, Ebu Hamid. el-Münkız mine’d-dalal. çev Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınlar, 2013.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Din Felsefesi ve Kelam: İçeriksel ve Yötemsel Açıdan Bir Karşılaştırma”. Din ve Felsefe Arasında Din Felsefesi. ed. Betül Akdemir Süleyman, 55-66. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
• Harvey, Ramon. Transcendent God, Rational World: A Maturidi Theology. Edinburg: Edinburg University Press, 2021.
• İbn Sina, Kitabu’ş-Şifa, Metafizik [el-İlahiyat]. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İskenderoğlu, Muammer. “The Discovery of Western Philosophy by Late Ottoman Intellectuals”. Journal of Oriental and African Studies 29 (2020), 275-285.
• Joy, Morny. “Introduction”. Continental Philosophy and Philosophy of Religion. ed. Morny Joy, 1-16. Dordrecht, The Netherlands: Springer 2011.
• Lacoste, Jean-Yves. “Continental Philosophy”. The Routledge Companion to Philosophy of Religion ed. Chad Meister – Paul Copan. 723-732. London ve New York: Routledge, 2013.
• Levy, Neil. “Analytic and Continental Philosophy: Explaining the Differences”. Metaphilosophy 34/3 (2003), 284-304.
• Long, Eugene T. Twentieth Century Western Philosophy of Religion 1900–2000. Dordrecht, The Netherlands: Springer 2000.
• McGinnis, Jon. Avicenna. Oxford: Oxford University Press, 2010.
• Nick Trakakis. “Meta-Philosophy of Religion”. Ars Disputandi 7/1 (2007), 179-220.
• Otto, Rudolph. The Idea of the Holy. çev. John W. Harvey. Eugene, Or.: Wipf and Stock, 2021.
• Özcan, Zeki. “Din Felsefesinin Felsefesi”. Din Felsefesine Dair Okumlar I. ed. Recep Alpyağıl, 69-89. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Peterson, Michael, vd. Akıl ve İnanç: Din Felsefesine Giriş. çev. Rahim Acar. İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
• Plantinga, Alvin. “Advice to Christian Philosophers”. Faith and Philosophy 1/3 (1984), 253-271.
• Plantinga, Alvin. Warrant and Proper Function. Oxford: Oxford University Press, 1993.
• Prof. Mustafa Şekip Tunç Jübilesi. İstanbul: Maarif Matbası, 1944.
• Proudfoot, Wayne. Religious Experience. Berkeley: University of California Press, 1985.
• Quine, Willard Van Orman. Theories and Things. Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University, 1982.
• Reçber, Sait. “Din Felsefesinin Haklılaştırılması Üzerine”. ed. Rahim Acar – Nesrin Bağcı Erciyas, 115-131. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Shihadeh, Ayman – Thiele, Jan (ed.). Philosophical Theology in Islam: Later Ashʿarism East and West. Leiden: Brill, 2021.
• Şi̇mşek, İsmail. “Fideizmden Rasyonalizme İmam Eşari'nin İman Anlayışı”. Kastamonu Üniversitesi V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu, ed. Mustafa Aykaç vd., 610-620. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Taştan, Fatih. “Felsefe-i Din’den Bir Din Felsefesinde Doğru’ya Mustafa Şekip Tunç ve Din Felsefesi”. Mustafa Şekip Tunç, Felsefe-i Din. haz. Fatih Taştan, 11-70. Konya ve İstanbul: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2022.
• Tunç, Mustafa Şekip. “İlimcilik mi? İlim mi?”. Milli Mecmua, 2/46 (1924), 741-743.
• Tunç, Mustafa Şekip. Bir Din Felsefesine Doğru. Ankara: Türkiye Yayınevi, 1959.
• Tunç, Mustafa Şekip. Felsefe-i Din. haz. Fatih Taştan. Konya ve İstanbul: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2022.
• Türkmen, S. (tespit eden). “Mustafa Şekip Hayatını Anlatıyor”. Prof. Mustafa Şekip Tunç Jübilesi. İstanbul: Maarif Matbası, 1944.
• Wainwright, William J. “Introduction”. The Oxford Handbook of Philosophy of Religion. ed. William J. Wainwright. Oxford: Oxford University Press, 2005.
• Wittgenstein, Ludwig. Philosophical Investigations. ed. G. E. M. Anscombe. Oxford: Basil Blackwell, 1996.
• Wittgenstein, Ludwig. The Blue and Brown Books. New York: Harper & Row, 1960.
• Yandell, Keith E. Philosophy of Religion: A Contemporary Introduction. London ve New York: Routledge, 2002.
• Yıldız, Yakup. “Mustafa Şekip Tunç ve Türk Felsefesindeki Yeri”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 18 (2010), 73-103.