Divine Justice and Human Fate

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 174 - 210, 31.12.2022

Kayhan Özaykal

Öz

This article is an attempt to understand the justice of divine taqdir (determination of events) in relation to human fate. To this end, principles, analyses, and examinations found in the philosophical debates on moral luck have been used to help understand both the nature of the problem and identify successful resolutions. The switch from moral philosophy to the philosophy of religion required some conceptual adjustments to use the term qadar (predestination) in place of luck. The matter of the three brothers alongside the matters of gained and lost faith form the main basis for explaining the problem, captured by the question: Do arbitrary events determine a person's eternal fate? To answer this question, the possibility of divine justice is identified as being dependent on three main principles, namely, the asymmetric and open-reward principles and the control-principle corollary. This foundation for understanding the possibility of divine justice, as a universal model, opens the way forward for theodicean theories. In answer to the main question, ten different answers are considered, only two of which appear to show the needed philosophical and theological validity and coherence. The answer that is defended as being superior draws on themes of Māturīdī theology, most especially, the establishment of cosmic balance according to God's wisdom.

Anahtar Kelimeler

Divine Justice, Moral Luck, Predestination (Qadar), Theodicy, The Matter of the Three Brothers.

İlâhî Adâlet ve İnsan Kaderi

Öz

Bu makale, ilahi takdirin insan kaderiyle ilgili adaletini anlama girişimidir. Makalede hem meselenin doğasını anlamaya hem de başarılı çözümleri belirlemeye yönelik ahlaki şans hakkında felsefi tartışmalarda bulunan kaideler, analizler ve incelemeler kullanılmıştır. Böylece ahlak felsefesinden din felsefesine bir geçiş söz konusudur ve bu geçiş, “kader” teriminin “şans” yerine kullanılması için bazı kavramsal düzenlemeler gerektirmiştir. Üç kardeş meselesiyle beraber, kazanılacak ve kaybedilecek iman meseleleri de sorunun temelini teşkil eder. Bu soru şu şekilde ifade edilebilir: Keyfi vakalar insanın ebedi kaderini belirler mi? Bu soruya cevap verebilmenin, ilahi adaletin imkânının asimetri kaidesi, mükafatta açıklık kaidesi ve kontrol-prensibinin uzantısı olmak üzere üç ana esasa bağlı olduğu tespit edilmektedir. İlahi adaletin imkânını külli bir form olarak teşkil eden bu üç esas, teodise teorilerine kapsamlı bir temel sağlar. Makalede ana soruya cevaben, on farklı yanıt ele alınmakta ve bunlardan yalnızca ikisinin gerekli felsefi ve teolojik geçerliliği ve tutarlılığı sağladığı tespit edilmiştir. Üstün olduğu savunulan cevap, kozmik dengenin Allah’ın hikmetine göre kurulduğu görüşü başta olmak üzere Mâtürîdî kelamının bazı ana mevzularına bağlıdır.

Anahtar Kelimeler

İlahi Adalet, Ahlaki Şans, Kader, Teodise, Üç Kardeş Meselesi, Divine Justice, Moral Luck, Predestination (Qadar), Theodicy, The Matter of the Three Brothers.

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. Dinin Temel İlkeleri (el-Muhtasar fi Usûli’d-Dîn). çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. Serhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. 2 Cilt. çev. İlyas Çelebi. ed. Metin Yurdagür. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2013.
• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Mustafa es-Sekka. 14. Cilt. el-Aslah, Istihkâku’zem, et-Tevbe. Kahire: ed-Dârü'l-Mısrıyye, 1965.
• Abrahamov, Binyamin. “The Creation and Duration of Paradise and Hell in Islamic Theology”. Der Islam 79 (2002), 87–102.
• Augustine, “Kötülük, İyiliğin Yokluğudur”. çev. Osman Baş. Din Felsefesi: Seçme Metinler. Michael Peterson, vd. 368-372. İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
• Aytepe, Mahsum. İlahi Yardım ve Özgürlük Diyalektiği: Mu‘tezile’nin Lütuf Teorisi. İstanbul: Endülüs, 2018.
• Brunschvig, Robert. “Mu‘tazilisme et Optimum (al-aslah)”. Studia Islamica 39 (1974), 5-23.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi ‘u’s-Sahîh, nşr. Muhammed Ali el-Kutb – Hişam el-Buhari. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 2007.
• Bulut, Mehmet. “İhve-i Selâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/6-7. Ankara: TDV Yayınları, 2000. Bulut, Mehmet. Delilleriyle İslam Akaidi. İstanbul: Erkam Yayınları, 2015.
• Cevziyye, İbn Kayyım. Şifâ’ü’l-alîl fî mesâ’ili’l-kazâ’ ve’l-kader ve’l-hikme ve’t-ta‘lîl. thk. Zahir b. Salim Belfakîh. Riyad: Daru ‘Ata‘âti’l-‘İlm, 2019.
• Craig, William L. “‘No Other Name’: A Middle Knowledge Perspective on the Exclusivity of Salvation through Christ”. Faith and Philosophy 6/2 (1989), 172–188.
• Cûzcânî, Atâ b. Ali. Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin Fıkhü’l-Ekber’inin Şerhi. thk. Züleyha Birinci. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Ebû Dâvûd, Es-Sicistânî. Es-Sünen, nşr. Hafız Ebu Tahir Zübeyir Ali Ze’i. Riyad: Daru’s-Selâm, 2009.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. “el-Fıkhu’l Ekber”. çev. Ali Pekcan. İslam Akâid Metinleri. 248-243 (çev. 53-65). İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. The Theology of al-Ash‘arī: The Arabic Texts of al-Ash‘arī's Kitāb al-Luma‘ and Risālat Istihsān al-khawd fī ‘ilm al-kalām with Briefly Annotated Translations, and Appendices Containing Material Pertinent to the Study of al-Ash'ari. thk. Richard J. McCarthy. Beirut: Imprimerie Catholique, 1953.
• Fakhry, Majid. Ethical Theories in Islam. Leiden: Brill, 1994.
• Frank, Richard. “Notes and Remarks on the Ṭabā’i in the Teaching of al-Māturīdī”. Mélanges d'Islamologie. ed. P. Salmon. Leiden: E.J. Brill, 1974.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâü Ulûmi’d-Dîn. thk. Abdullah el-Hâlidî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikād. haz. Abdullah Mahmud Halili. Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Gwynne, Rosalind. “Al-Jubba’i, al-Ash‘ari and the Three Brothers: The Uses Of Fiction”. The Muslim World 75/3-4 (1985), 132-161.
• Hemşinli, Hakan – Kaplan, Yunus (ed.) İslâm Düşüncesinde Kötülük Sorunu ve Teodise -I-. Ankara: Elis Yayınları, 2021.
• Hoover, John. “Islamic Universalism: Ibn Qayyim al-Jawziyya's Salafi Deliberations on the Duration of Hell-Fire”. Muslim World 99/1 (2009), 181-201.
• Hourani, George F. Reason and Tradition in Islamic Ethics. Cambridge: Cambrigde University Press, 2007.
• İbn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddimetü İbn Haldun. thk. Ali Abdulvâhid Vâfî. 3 cilt. Giza: Daru Nahda Mısr, 2014.
• Kārî, Ali. Şerhü’l-fıkhi’l-ekber li Ebi Hanîfe en-Nu’man. thk. Mervan Muhammed eş-Şe‘ar. Beyrut: Darü’n-Nefais, 2009.
• Klein, Walter C. Abû’l-Hasan ‘Ali ibn Ismâ‘îl al-Aš‘arî's Al-Ibânah ‘an Uşúl ad-Diyânah. New Haven: American Oriental Society, 1940.
• Latus, Andrew. “Moral Luck”. Internet Encyclopedia of Philosophy. Erişim 15 Eylül 2022. https://iep.utm.edu/moralluc/
• Leibniz, Gottfried Wilhelm. Theodicy: Essays on the Goodness of God, the Freedom of Man, and the Origin of Evil. çev. E. M. Huggard. Chicago ve La Salle, Il.: Open Court, 1990.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Kitâbu’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu – Muhammad Aruci. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2010.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu – Bekir Topaloğlu. 2. Cilt. İstanbul: Darül-Mizan, 2005.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Hatice Boynukalın – Bekir Topaloğlu. 7. Cilt. İstanbul: Darül-Mizan, 2007.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. İbrahim Kaçar – Bekir Topaloğlu. 8. Cilt. İstanbul: Darül-Mizan, 2006.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Murat Sülün – Bekir Topaloğlu. 9. Cilt. İstanbul: Darül-Mizan, 2007.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ali Haydar Ulusoy – Bekir Topaloğlu. 11. Cilt. İstanbul: Darül-Mizan, 2008.
• Maugham, W. Somerset. The Collected Plays of Maugham W. Somerset. Vol. 3. London: William Heinemann, 1933.
• McDermott, Martin J. The Theology of Al-Shaykh Al-Mufid (d.413/1022). Beyrut: Darü’l-Meşrik Editeurs, 1978.
• Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. Nu'man. Evâilü’l-makâlât fi’l-mezâhibi’l-muhtârât. thk. Fazlullah ez-Zencânî. Beyrut: Darü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1973.
• Müslim, İbn el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Beyrut: el-Mektebetül-Asriyye, 2008.
• Nagel, Thomas. Mortal Questions. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Nelkin, Dana K. “Moral Luck”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (2021 Edition). ed. Edward N. Zalta. Erişim 29 Eylül 2022. URL = <https://plato.stanford.edu/archives/sum2021/entries/moral-luck/>.
• Özaykal, Kayhan. “Üç Kardeş Meselesi ve İlahi Adaletin İmkanı”. Din ve Felsefe Araştırmaları 4/8 (2021): 158-188.
• Özdemir, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Furkan Yayınları, 2014.
• Payton Jr, James R. Irenaeus on the Christian Faith: A Condensation of Against Heresies. Eugene, OR.: James Clarke, 2012.
• Pessagno, J. Meric. “The Uses of Evil in Maturidian Thought”. Studia Islamica 60 (1984), 59-82.
• Peterson, Michael L. God and Evil: An Introduction to the Issues. New York: Routledge, 1998.
• Richards, Norvin. “Luck and Desert”. Mind 65 (1986), 198–209.
• Rûmî, Mevlânâ Celâleddin. Mesnevî-i Ma‘nevî. çev. Derya Örs. 1. Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2015.
• Sabri, Mustafa Efendi. Mevkıfü’l-beşer tahte sultani’l-kader. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, 1352 [1933].
• Semerkandî, Ebû Seleme. Matüridiliğin Temel İnanç İlkeleri (Cümelü Usûli'd-Dîn). thk. Ahmet Saim Kılavuz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Süyûtî, Celâleddin. el-Habâik fî ahbâri’l-melâik. nşr. Ebû Hâcer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. “El-Akīdetü’t-Tahâviyye”. çev. Ali Pekcan. 237-229 (çev. 99-122). İslam Akâid Metinleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Teftazânî, Sa‘deddin. Şerhu'l-akâid. thk. Ali Kemâl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2014.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed. el-Câmiu’-Kebîr, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmi, 1996.
• Watt, W. Montgomery. Freewill and Predestination in Islam. London: Luzac & Company, 1948.
• Williams, Bernard. “Moral Luck”. Proceedings of the Aristotelian Society, supplementary volume L (1976), II5-135.
• Williams, Bernard. Moral Luck: Philosophical Papers 1973-1980. Cambridge: Cambridge University Press, 1982.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Çocuk (Kelam)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/359-360. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/58-63. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Yüksel, Emrullah. Mâtürîdiler ve Eş‘arîler Arasındaki Görüş Ayrılıkları. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.