TUNCELİ ALEVİLİĞİNDE RİTÜELLERE VE DİLE YANSIMIŞ ESKİ İNANÇ VE KÜLTÜRLERİN İZLERİ

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 22, 30.05.2022

İbrahim Tosun , Ali Koç

https://doi.org/10.29228/filolojibengu.10

Öz

Yaklaşık otuz beş bin nüfusuyla Türkiye Cumhuriyetinin küçük illerinden biri olan Tunceli hem doğal hem de tarihi zenginliklerini fazla tahrip etmeden günümüze kadar getirebilmiştir. Tunceli’de doğanın ve tarihi yerlerin korunmasındaki en önemli neden ziyaret kültürüne dayanan inanç sistemidir. Bugün en az üç etnik grubun iç içe yaşadığı Tunceli’de, gerek inanç kültürü gerekse diğer kültürel değerler konusunda tam bir ortaklık bulunmaktadır. Yörede anadilleri Türkçe, Kürtçe ve Zazaca olarak farklı etnik kimliklere sahip olan, çoğunun da bu üç dilden en az ikisini konuşabildiği etnik gruplar arasında inanç ritüelleri ve inançlarını yaşama biçimleri bakımından önemli farklılıklar yoktur. Kendi kökenlerini Hz. Âdem’in oğullarından olan Şit ve ona gönderilen meleklerden Naciye’ye bağlayan Tunceli Alevi’lerinin inanç kültürlerinde çok eski inançların izlerine rastlamak mümkündür. Çok korunaklı bir bölge olan Tunceli, tarih boyunca,yaygın inanç sistemlerinin dışında kalan azınlık grupların sürekli gelip yerleştikleri bir sığınak olmuştur. Bu azınlık gruplar kendi eski kültürel öğelerini burada koruyabilmiş ve kendilerinden sonra gelen topluluklara az da olsa aktarabilmişlerdir. Bugünkü Tunceli Aleviliğinde bu durumu kanıtlayan, hem dillerine hem de gündelik yaşam tarzlarına, ritüellerine yansımış, pek çok ipucu mevcuttur. Bu çalışmada İslami gelenek dışında kalan ve Tunceli Aleviliğinin daha eski mit ve kültürlerden beslenerek bugüne geldiğini kanıtlayan, dilde ve ritüellerde korunmuş, bazı inanç kültürü unsurları, elde edilen veriler ışığında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tunceli Aleviliği, inanç kültürü, ritüel, dil.

Kaynakça

• Alkan, E. (2005). Sayılar ve Hayvan Simgeleriyle Alevi Mitolojisi. İstanbul.
• Araz, R. (1995). Harput'ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Beydili, C. (2005). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, (Çeviren: Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• Birdoğan, N. (2013). Alevilik-Anadolu’nun Gizli Kültürü, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Çelepı̇, M. S. (2017/a). Türk Kültür Evreninde Toy Denizli Örneği, Ankara: Kömen Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2015). Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çeribaş, M. ve Köse, S. (2018). Alevi İnanç Sisteminde ‘Dedelik Kurumu’nun Menşei Meselesi ve ‘Dedelik Kurumu’na Dair Yeni Değerlendirmeler, Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi Cilt:11, Sayı:22, s. 13-27.
• Elı̇ade, M. (2017). İmgeler ve Simgeler, Ankara: Doğubatı Yayınları.
• Eröz, M. (1992). Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevilik Bektaşilik, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
• Gül, İ. (2019). Alevilik Toplumunda Gönül Eğitimi, Akademik Bakış Dergisi, Sayı 72, Kırgızistan, s. 33-46.
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: MEB Yay.
• İnan, A. (2017). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara : Türk Tatih Kurumu Yay.
• Kalafat, Y. (1995). Doğu Anadolu'da Eski Türk İnançlarının izleri, Ankara: Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Köprülü, M. F. (2000). (Haz. Mehmet Kanar) Anadoluda İslamiyet, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2015). Fatma Ana Üzerine Anlatılan Efsaneler, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi Cilt:3 •Sayı:6• s. 106-115.
• Kuşca, S. (2014). Dinler ve Mitlerin İlişkisi Bağlamında Alevi-Bektaşi İnancının Mitik Yapısı, Alevilik Araştırmaları Dergisi, Yıl: 4 Sayı: 7, s. 235-265.
• Melikoff, İ. (2010). (Çev. Turan Alptekin) Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Nacar, F. (2021-1). Osmanlı Sahasında Kızılbaşlık ve Alevi-Bektaşi Şairler, Dünya İnsan Bilimleri Dergisi, s. 64-95.
• Ocak, A. Y. (1989). “Alevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV: cilt 2, ss. 368-369.
• Ocak, A. Y. (2016). Evliya Menakıbnameleri, İstanbul: TİMAŞ Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2017). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Oğuz, M. Ö. (2006). Türkiye’nin Doğu Karadeniz Kıyısında Mayıs Yedisi Bayramı, Millî Folklor, Yıl 18, S. 69, ss.5-14.
• Özdemir, A. R. (2020). Alevi-Bektaşi Yolunda Dört Kapı Kavramı, Mezhep Araştırmaları Dergisi 13, Sayı: 1, s. 249-283.
• Özdemir, E. (2020). Aşıklık Geleneği, Aşık Müziği ve Alevilik, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, s. 194-215.
• Özmen, İ. (1995a). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C. 1., Ankara: Saypa Yay.
• Sarıkaya, M. S. (2012). Anadolu Aleviliği Tarihinin Arka Planı, İstanbul: Frida Yayınları.
• Sivri, M. ve Kuşca, S. (2013). Mitlerin ve Dinlerin Birlikteliğine Alevi- Bektaşi Deyişlerinden Bakmak: Şah İsmail Hatai ve Pir Sultan Abdal, Alevilik Araştırmaları Dergisi, Yaz/Summer, Sayı/Volume 5, s. 11-28.
• Solmaz, C. ve ¬Çelik, H. (2014). Buyruklara Göre Talip, Pir ve Mürşit İlişkileri, Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 4, s. 33-52.
• Taş, S. ve Kaval, Y. (2020). Tuncelide Kültürel Bir Sembol: Dağ Keçisi, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 30, s. 680-688.
• Toprak, A. (2019). Alevi-Bektaşi Kültüründe Şiir, İnternational Social Sciences Studies Journal, Vol: 5, İssue: 30, s. 1044-149.
• Tosun, İ. ve Koç, A. (2021). Şıḫ Delil-i Berḫėcan Evlatlarından Seyit Hüseyin Erdoğan, İzmir: Duvar Yayınları.
• Tuğrul, T. (2006). Tunceli Aleviliğinde İnanç ve İbadet, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Turan, Ş. (1990). Türk Kültür Tarihi, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 10. Baskı.
• Yavuz, K. (1999). Edebiyatımızda Gezen Nefesler, Tarih ve Medeniyet Der. S. 61, İstanbul, s. 40-43.