ŞİÎ FIKHINDA İMAMETİN GARANTÖRLÜĞÜNDEN İCTİHADIN SORUN ÇÖZÜCÜLÜĞÜNE GEÇİŞ SÜRECİ ÜZERİNE MÜLAHAZALAR

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 59 - 97, 31.12.2019

Sefa Atik

Öz

Bu makale erken dönem herhangi bir İslam düşünce ekolünün merkeze almış olduğu temel bir prensibin aynı ekol üzerindeki kapsamlı etkilerinin sadece o prensibin odağında bulunduğu alanda etkili olmadığını diğer alanlarda da derin etkilerinin olduğunu, dolayısıyla merkeze alınan bu ilkenin zamanla mezhebin önünde nasıl bir engele dönüştüğünü anlatmayı amaçlamaktadır. Hatta merkeze alınan bu temel “prensip”in kendi akademik, epistemik ve itikadî alanından daha çok diğer alanlarda etkisinin olduğu görülmektedir. Bu anlamda yine imamet gibi kelâmi bir prensibin aynı düşüncenin fıkhî mezhebi olan Caferî düşüncenin ahkâmlarındaki etkisini ve bu etkinin kilitlemiş olduğu meselelerde içtihadın nasıl bir işleve sahip olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. İmamet gibi kelâmî bir prensibin uzun entelektüel çabalarla temellendirilmesi akabinde beliren rehavet ortamının “gaybet” hadisesi sonrasında ortaya çıkan fıkhî sorunlar karşısında inkıtaya uğradığı görülmektedir. İmamet prensibi bu kesinti sürecinde Şiî düşünce için bir engele dönüştüğü gibi aynı zamanda Şiî düşünceye sorumluluk yükleyerek bir ivmeye dönüşmüştür.
Diğer yandan bu metin Şiî düşüncenin temel umdesi olan imamet prensibinin fıkhî meselelere etkisini içermesi açısından imâmet-fıkıh ilişkisini kurmayı amaçlamamaktadır. Bilakis onun da ötesinde imamet gibi itikadî bir umdenin aslında epitstemik bir kaynak ve entelektüel faaliyet olmasının yanında fonksiyonları itibariyle salt fıkhî bir mesele olduğunu vurgulamayı amaçlamaktadır. Çünkü hâdler, cuma namazı, cihad ve humus gibi meseleler konusu itibariyle fıkhî bir alana işaret etmektedir. Netice olarak bu metin imamet prensibinin bir şekilde etkili olduğu fıkhî düşünce sorunlarının yine fıkhî bir kavramla aşılma çabaları üzerinden yola çıkarak imametin sadece itikadî alanda etkili olmadığını bilakis fıkhi alanda da derin etkiler bıraktığını, bu anlamda imametin ağır tonunun ictihad kavramı ile azaltıldığını böylece Şiî fıkhının bir ayağının müçtehide bırakılarak yeryüzüne ait bir uygulamaya dönüştüğünü ifade etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şiîlik, Caferî fıkhı

Kaynakça

• Âgā Büzürg-i Tahrânî, Muhammed Muhsin b. Alî b. Muhammed Rızâ Âgā. Hasru’l-ictihâd. Thk. Muhammed Ali Ensârî. 1. Bs, 1 Cilt. Kum: Matbaatü Hiyam, 1401. Ahmed Fethullah. Mu‘cemü elfâzı’l-fıkhı’l-Ca‘ferî. 1. Bs. Dammam, 1415. Allâme el-Hillî. Mebâdiü’l-usûl. Thk. Abdülhüseyn Muhammed Ali Bakkal. 2. Bs. Beyrut: Mektebü’l-i’lâmi’l-İslâmî, 1404. Allâme el-Hillî. Minhâcü’l-kerâme. Thk. Abdürrahîm mübârek. 1. Bs. Meşhed: Müessesetü Âşûrâ, 1379. Allâme el-Hillî. Tebsıratü’l-müteallimîn. Thk. Şeyh Hüseyin A’lemî-Şeyh Ahmed Hüseynî. 1. Bs. Tahran: İntişârâti fakîh, 1368. Allâme el-Hillî. Tezkiratü’l-fukahâ. Thk. Müessesetü Âl-i beyt. Nşr. Müessesetü Âl-i beyt. 1. Bs, 4 Cilt. Kum, 1414. Allâme el-Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar el-Hillî. Nehcü’l-Hakk ve Keşfü’s-Sıdk. Thk. Seyyid Rızâ es-Sadr. Nşr. Dâru’l-hicre. Kum: Sitâre matbaası, 1421. Apaydın, H. Yunus Apaydın. Fıkhın Kaynakları (Nass ve İçtihad). 2. Bs. Ankara: Ay Yayınları, 2018. Atik, Sefa. Sünnîliğin İzinde Caferî Fıkıh Usûlünde Akıl. 1. Bs. İstanbul: Pınar, 2017. Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Thk. Muhammed Osman el-Haşt. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, t.y. Bozan, Metin. “İmamet Nazariyesinin Ca‘ferî Fıkhı Üzerindeki Tesirleri”. Marife/Kış 8/3 (K 2008). Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Siyasal Aklı. Trc. Vecdi Akyüz. 2. Bs. İstanbul: Kitabevi, 2001. Erkal, Mehmet. İlmihal I. 20. Bs. Ankara: TDV, 2012. Esterebâdî, Muhammed Emîn. el-Fevâdü’l-Medeniyye ve’ş- Şevâhidü’l-Mekkiyye. Thk. Şeyh Rahmetüllah er-Rahmetî el-Erâkî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1424. Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn. Thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1411. Fuâd İbrâhîm. el-Fakîh ve’devle. Tab’a cedîde. Beyrut: Dâru’l-Murtazâ, 1433. Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. İlcâmü’l-ʿavâm ʿan ʿilmi’l-kelâm. 1. Bs. Cidde: Dâru’l-minhâc, 1439. Gölpınarlı, Abdülâki. Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiîlik. İstanbul: Derin, 2011. Hânsârî, Muhammed Bâkır Mûsevî. Ravżâtü’l-cennât. Kum: Matbaa-i Hayderiye, 1390. Hassan, Ahmed. İslam Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi. Thk. Ali Hakan Çavuşoğlu, Hüseyin Esen. İZ, 1999. Hodgson, M.G.S. İslam’ın Serüveni. Trc. Metin Karabaşoğlu. 1. Bs. İstanbul: İz, 1995. İbn Ebü’l-İz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî b. Muhammed ed-Dımaşkī. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥâviyye. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Riyad: Mektebetü’r-Riyâd el-Hadîse, t.y. İbnü’ş-Şehîdi’s-Sânî, Hasan b. Zeynüddîn. Meâlimü’d-Dîn ve Melâzü’l-Müctehidîn,. Thk. Komisyon. 1. Bs. Kum: Müessesetü neşri’l-İslâmî, t.y. İbnü’t-Tıktakā, Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ. el-Faḫrî fî âdâbi’s-sulṭâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y. Kuleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb b. İshâk er-Razî. el-Usûl mine’l-Kâfî. Thk. Ali Ekber Gıfârî. 3. Bs. Tahran: Dâru’l-kütübi’l-İslamiyye, 1388. Malatî, İbn Abdirrahmân el-. et-Tenbîh ve’r-rad alâ ehl-i bida‘ ve’l-ehvâ. Thk. Muhammed Zeynihim Muhammed Azb. 1. Bs. Kahire: Mektebetü Metbûlî, 1413. Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî el-. Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber. Katar: Katar Devleti Baskısı, t.y. Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. Thk. Ahmed Câd. Kahira: Dâru’l-hadîs, 1427. Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî el-. el-Hidâye Şerhu bidâyeti’l-mübtedî. Son baskı. İstanbul: Eda, t.y. Merkez-i Nûn li’t-Te’lîf ve’t-Tercüme. Devru’l-akl fî’l-İctihâd. 3. Bs. Cemiyetü’l-meârifü’l-İslâmiyye, 1433. Mirzâ Abdullah Efendî el-İsfehânî. Riyâzu’l-ulemâ ve hiyâzu’l-fuzalâ. Thk. Seyyid Ahmed el-Huseynî. Kum: Matbaatü Hıyâm, 1401. Muhakkık el-Hillî, Ebü’l-Kāsım Necmüddîn Ca‘fer b. el-Hasen b. Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Muhakkık el-Hillî el-Hüzelî. el-Meslek fî usûli’d-dîn. Thk. Rızâ Üsdâdî. Nşr. Mecmeu’l-buhûsi’l-İslâmiye. Meşhed: Âsıtan-i Rizaviyye, 1414. Muhakkık el-Hillî, Ebü’l-Kāsım Necmüddîn Ca‘fer b. el-Hasen b. Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Muhakkık el-Hillî el-Hüzelî. el-Muḫtaṣarü’n-nâfiʿ. Nşr. ed-Dirâsetü’l-İslâmiyye. 3. Bs. Kum, 1410. Muhakkık el-Hillî, Ebü’l-Kāsım Necmüddîn Ca‘fer b. el-Hasen b. Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Muhakkık el-Hillî el-Hüzelî. el-Muʿteber. Thk. Nâsır Mükârim Şîrazî. Nşr. Müessesetü Şühedâ. Kum: Medresetü Emîratü’l-müminîn, 1364. Muhakkık el-Hillî, Ebü’l-Kāsım Necmüddîn Ca‘fer b. el-Hasen b. Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Muhakkık el-Hillî el-Hüzelî. Meâricü’l-usûl. Thk. Muhammed Hüseyn Rızavî. Nşr. Müessesetü Âl-i beyt. 1. Bs. Kum: Matbaatü Seyyidi’ş-Şühedâ, 1403. Muhakkık el-Hillî, Ebü’l-Kāsım Necmüddîn Ca‘fer b. el-Hasen b. Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Muhakkık el-Hillî el-Hüzelî. Şerâʾiʿu’l-İslâm fî mesâʾili’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm. Thk. Sadık Şîrâzî. Nşr. İntişârâtü İstiklâl. 2. Bs. Tahran: İntişârâti İstiklâl, 1409. Muhakkık Kerekî. el-Harâciyât. Thk. KomisyonNşr. Müessesetü neşri’l-İslâmî. 1. Bs. Kum: Müessesetü neşri’l-İslâmî, 1413. Muhakkık Kerekî. Resâilü’l-Kerekî. Thk. Muhammed HasûnNşr. Mektebetü Ayetüllahü’l-Uzmâ el-Mar’aşî. 1. Bs, 1 Cilt. Kum: Matbaatü Hıyâm, 1409. Muhammed Bakır Sadr. el-Fetevâ’l-vâdıha. 1. Bs. Necef: Matbaatü âdâb, t.y. Muhammed Bakır Sadr. el-Meâlimü’l-Cedîde. 3. Bs. Tahran: Müessesetü Âl-i Beyt, 1985. Muhammed Sadr. Mâ verâü’l-fıkh. Thk. KomisyonNşr. Dâru hadâra. Beyrut, 1428. Murtazâ Mutahharî. el-İmâme. Dâru’l-havrâ, t.y. Mutahharî, Murtazâ. el-İctihâd fî’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Meârif, t.y. Nebîle Abdülmünim Dâvûd. Neş’etü’ş-Şîati’l-İmâmiyye. 1. Bs. Beyrut, 1415. Neşşâr, Ali Sâmî. Neş’etü’l-fikri’l-Felsefî fî’l-İslâm. 8. Bs. Kahira: Dâru’l-Meârif, 1967. Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Mûsâ el-Kummî. Kitâbu Firakı’ş-Şîa (H. Ritter tahsihi). İstanbul: Matbaatü’devle li-cemiiyeti’l-müsteşrikîn el-Almaniye, 1931. Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”. XXVIII: 149. Ankara: TDVDİA, 2003. Sadr, Muhammad Bâkır. Dürûs fî ilmi’l-usûl. 2. Bs. Beyrut: Mektebetü’l-medrese, 1406. Sânî, Zeynüddîn b. Alî b. Ahmed el-Cübaî el-Âmilî. Ravżü’l-Cinân. Kum, t.y. Seyyid Humeynî. el-İctihâd ve’t-Taklîd. Thk. Komisyon. 1. Bs. Müessesetü tanzîm ve neşri’l-âsâru’l-Humeynî, 1418. Seyyid Murtazâ. ez-Zerîa ilâ usûli’ş-Şerîa. Thk. Ebûlkasım Gercî. 1. Bs. Tahran: Dânışkah Tahran, 1346. Seyyid Şerâfüddîn, Abdülhüseyn el-Mûsevî el-Âmilî. en-Nass ve’l-İctihâd. 1. Bs. Dâru’l-kârî, 1429. Seyyid Tâlib el-Horasân. Neş’etü’t-teşeyyu’. Nşr. İntişârâtü Şerif Rızâ. 1. Bs. Beyrut: Emir matbaası, 1412. Şahin, Hanefi. İlhanlılar Döneminde Şiilik. 1. Bs. İstanbul: Ötüken, 2010. Şehîd-i Evvel, Ebû Abdillâh Muhammed b. Mekkî el-Âmilî. el-Kavâid ve’l-Fevâid. Thk. Seyyid Abdülhadî Hakîm. Kum, t.y. Şerîf Murtazâ. el-İntisâr. Thk. Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî. 1. Bs, 1 Cilt. Kum: Matbaatü müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1415. Şerîf Murtazâ. Resâilü’l-Murtâzâ. Thk. Seyyid Ahmed Hüseynî. 1. Bs. Kum: Matbaatü Seyyidi’ş-Şühedâ, 1405. Şeyh Ca’fer Sübhânî. Edvâru’l-fıkhi’l-İmâmî. 2. Bs. Beyrut: Dâru’l-velâ, 1426. Şeyh Ca’fer Sübhânî. el-Eimmetü’l-İsnâ Aşera. Beyrut: Dâru Cevâdi’l-Eimme, 1436. Şeyh Sadûk. el-Mukni‘. Thk. KomisyonNşr. Müessesetü İmâm Hâdî. İtimad matbaası, t.y. Şeyh Sadûk. Kemâlü’d-Dîn ve Temâmü’n-Ni’me. Thk. Ali Ekber Gıfârî. Kum: Müessesetü neşri’l-İslâmî, 1405. Şeyh Sadûk. Men Lâ Yahduruhü’l-Fakîh. Thk. Alî Ekber Gıfârî. Kum: Menşûrât-ı Cemâati’l-Müslimîn, 1414. Şeyh Tûsî. el-İktisâd. Nşr. Mektebetü Câmi Çilsutûn. Tahran: Matbaatü Hiyam, 1400. Şeyh Tûsî. el-Mebsût. Thk. Muhmmed Takî Keşfî. 1. Bs. Tahran: Mektebetü Murtazaviyye, 1387. Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sakâ. 1. Bs. Kahira: Mektebetü Külliyâtü Ezher, 1408. Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. el-Ğaybe. Thk. İbadullah Tahrânî-Ali Ahmed Nâsıh. 1. Bs. Kum, 1411. Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b Alî. Uddetü’l-usûl. Thk. Muhammed Rızâ el-Ensârî. 1. Bs. Kum: Sitâre/Müessesetü âl-i beyt, 1417. Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Trc. Ethem Ruhi Fığlalı. 1. Bs. Ankara: Umran yayınları, t.y. Watt, W. Montgomery. İslamıc Surveys I İslâm’î Tetkikler İslam Felsefesi ve Kelam. Trc. Süleyman Ateş. Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.