Orta Çağda Merv Kütüphaneleri

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 1 - 18, 31.12.2022

Jumamyrat Jumakov , Kadyr Saparov

https://doi.org/10.56108/ujte.1023527

Öz

Merv şehri, Orta çağda Horasanı oluşturan dört önemli bölgenin yönetim merkezinden biri idi. Murğap nehrinin suladığı verimli topraklarda kurulan, bununla birlikte Büyük İpek Yolu gibi önemli ticaret yolu üzerinde bulunan şehir, geçmişte birçok uygarlığa başkentlik yapmıştır. Mâzisi milattan öncelere dayanan şehrin yönetimi, Müslümanların hakimiyetine Hz. Ömer zamanında gerçekleştirilen fetihler sonucunda geçmiştir. Halife Me’mun döneminde Abbasilerin hilafet merkezi olan Merv, aynı zamanda ilim ve kültürün de merkezi olmuştur. Dandanakan savaşında mağlup olan Gaznelilerden sonra şehrin hakimiyeti Selçukluların idaresine geçmiştir. Sultan Sencer zamanında ise Merv Büyük Selçuklu Devleti’nin başşehri olmuştur. Bu dönemde şehirde çeşitli imarlar yapılmış, halkın yaşam kalitesi yükseltilmeye çalışılmıştır. İlim ve kültür yuvası olan Merv şehri bilhassa kütüphaneleri ile tanınmıştır. Bu kütüphanelerden istifade etmek için çeşitli bölgelerden alimler ve seyyahlar buraya gelmişlerdir. Bunun sonucunda şehir, Horasan bölgesindeki medeniyeti yönlendiren kentlerden biri haline gelmiştir. Orta çağ İslam coğrafyasının önemli yönetim merkezlerinden olan Merv şehri Türk-İslam tarihinin, kültür ve medeniyetinin bilinmesi ve öğrenilmesi bakımından mühim bir konuma sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Medeniyet, Şehir Tarihi, Kütüphane, Türkmenistan, Merv

Merv Libraries in the Middle Ages

Öz

The city of Merv was one of the administrative centers of the four important regions that formed Khorasan in the Middle Ages. The city, which was founded on fertile lands irrigated by the Murgap river and located on an important trade route such as the Great Silk Road, has been the capital of many civilizations in the past. The history of the city dates back to BC. The city came under the rule of Muslims as a result of the conquest made in the time of Hz. Omar. Merv, which was the caliphate center of the Abbasids during the reign of Caliph Me'mun, also became the center of science and culture. After the Ghaznavids defeated in the Dandanakan War, the dominance of the city passed to the Seljuks. During the reign of Sultan Sencer, Merv became the capital of the Great Seljuk State. During this period, various reconstructions were made in the city, and the quality of life of the people was tried to be increased. The city of Merv, which is a center of science and culture, is especially known for its libraries. Scholars and travelers from various regions came here to benefit from these libraries. As a result, the city became one of the cities that led the civilization in the Khorasan region. The city of Merv, which is one of the important administrative centers of the medieval Islamic geography, has an important position in terms of knowing and learning Turkish-Islamic history, cultury and civilization.

Anahtar Kelimeler

Civilization, City History, Libraries, Turkmenistan, Merv

Kaynakça

• Barthold, Vasili Vladimiroviç. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud. Fütuhu’l-Büldân. çev. Mustafa Fayda. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 2002.
• Birûnî, Ebû Reyhan. Maziden Kalanlar (el-Âsâr el-Bakiye). çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Bozkurt, Nahide. “Me’mûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/101-104. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Bozkurt, Nahide. Mutezile’nin Altın Çağı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Bündârî, Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm. Tevârîhu Âli Selcûk. Paris: Leiden, 1889.
• Can, Mesut. İslam Tarihi ve Medeniyetinde Merv Şehri. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Çetin, Osman. “Horasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/234-241. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• The Zend-Avesta. çev. James Darmesteter. New York: The Christian Literature Company, 1898.
• Demirci, Mustafa. “Selçuklu Veziri Amîdülmülk Kündürî ve Selçuklu Dinî Siyasetindeki Yeri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 46 (Ağustos 2019), 221-239. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/837306 Efendioğlu, Mehmet. “Abdülkerim b. Muhammed Sem’ânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/461-462. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Esin, Emel. “Merv”. Türk Ansiklopedisi. 24/18-21. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• Fischel, Walter Joseph. “Merv”. Encyclopaedia Judaica. ed. Fred Skolnik. C. 14. USA: Macmillan Reference, 2006.
• Gibb, Hamilton A. R. Orta Asya’da Arap Fetihleri. çev. Hasan Kurt. Ankara: Çağlar Yayınları, 2005.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Muʿcemü’l-Büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Himyerî, Ebû Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî. er-Ravdu’l-Mi’târ fî Haberi’l-Aktâr. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Müessesetü Nâsır li’s-Sekafe, 2. Basım, 1980.
• İkbal, Abbas. Vezâret der Ahd-i Selâtîni Büzürgi Selcûkî. Tahran: İntişarati Danişgahi Tahran, 1959.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Jukovski, V. A. Razvaliny Starago Merva. St. Peterburg, 1894.
• Jumabayev, Halilulla. Hadiste Merv Ekolü (İlk Üç Asır). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. Tefsîru’l-Kurtubî. thk. Ahmed el-Berdûnî -İbrahim Atfiyeş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 2. Basım, 1964.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekâsîm fî Maʿrifeti’l-Ekâlîm. Kahire: Mektebetü Medbûli’l-Kahire, 3. Basım, 1991.
• Masson, V. M. “Merv, The ‘Soul Of Kings’, In World History”. IRAN (Journal Of The British Institute Of Persian Studies) 29 (1991), 181-183. https://www.jstor.org/stable/pdf/4299857.pdf?refreqid=excelsior%3Aeba3ad77b064c289fb271d7ef62ade1c
• Orazberdiyev, Rahym. Merv Şehrinin-Şehristanın Kuruluşu ve Gelişimi (Arkeoloji Raporlarına Göre). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kündürî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/554-555. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Merv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/221-223. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Piyadeoğlu, Cihan. “Nizâmiye Medreselerinin Kuruluşu ve Önemi”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi 8 (Ekim 2018), 124-135. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/550524
• Rahimi, Gh. F. Neelab. Seyr-i Tarihi Kitabhanehâ der Afghanistan. Kâbil, 1982.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya. Haydarabad: Meclisu Dairetu’l-Maarifi’l-Osmâniyye, 1962.
• Soltanmuradov, Güçmurat. “Eski Merv Çevresine Kültür Felsefesi Açısından Bir Bakış”. Bilig 27 (Aralık 2003), 1-17. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/234620
• “Merv’in Ortaçağ Kültür Hayatı”. Türkler. ed. Hasan Celâl Güzel vd. 8/862-865. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-. Târîhu’t-Taberî. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 2. Basım, 1967.
• Yakubovskiy, Aleksandr. “Merv”. İslâm Ansiklopedisi. 7/773-777. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Yazberdiyev, Almaz. Eski Merv ve Kütüphaneleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Yazberdiyew, Almaz. Türkmenistan Dünya Medeniyetinin Gadymy Ojagydyr. Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşiriyat Gullugy, 2011.
• Türkmenistanyň Kitaphanaçylyk İşiniň Taryhy. Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşiryat Gullugy, 2018.
• Yeşilyurt, Zemzem. Selçuklu Başkenti Merv (Kuruluşundan 1157’ye Kadar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.