Zemahşerî’nin Belagat İlmine Katkısı; Müşâkale Sanatı Örneğinde

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 1 - 33, 31.12.2023

Adem Yerinde

https://doi.org/10.56108/ujte.1389945

Öz

Zemahşerî Arap dili ve belagatinin üstatlarından olduğu kuşkusuzdur. Belagat alanındaki en önemli görüşlerini ünlü tefsiri el-Keşşâf'ında ortaya koymuştur.
Mukaddimesinde Kur’an’ı tefsir etmenin zorluğuna dikkat çeken Zemahşerî müfessirin özellikle Arap dili ve belâgatında, bedî ve beyân ilimlerinde derin vukuf sahibi olması gerektiğini belirtmiştir. Âyetleri öncelikle dil ve belâgat kaidelerini ve eski Arap şiirlerini dikkate alarak aklın ilkeleri ışığında açıklaması, ince tahlillerle kelimelerin ihtiva ettiği mecazi mânaları keşfedilmeye çalışması tefsir yönteminin en ayırt edici özelliğidir.
el-Keşşâf, Kur’an’ı dil ve belâgat ilkelerini dikkate alarak yorumlaması, Kur’ân’ın i‘câz yönlerini, erişilmez edebî üstünlüğü ve nazım güzelliğini ortaya koyması, Kur’an’da mânaların tasvir ve temsil yoluyla anlatılmasının etkili bir metot olduğunu göstermesi gibi özellikleriyle yazıldığı dönemden itibaren çok beğenilmiş ve hemen bütün müfessirlerce kaynak olarak alınmıştır.
Başta Fahreddin er-Râzî, Beyzâvî ve Ebüssuûd Efendi olmak üzere birçok ünlü müfessir özellikle dil ve belagat incelikleri cihetiyle el-Keşşâf’tan faydalanmıştır. Hatta bazı müelliflerce Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’ini el-Keşşâf’ın bir özeti olarak görülmüştür.
İki bölüme ayırdığımız çalışmamızın birinci bölümünde Arap dili ve belagatinde ve Zemahşerî’de müşakele sanatını, ikinci bölümde de Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında müşakele sanatına konu olan âyetlere getirdiği yorumları ve bu yorumlarında müşakele sanatını kullanış şeklini, takipçileri Beyzavî ve Ebussuud Efendi’yle karşılaştırmalı olarak ele alacağız.

Anahtar Kelimeler

Adem Yerinde,, Zemahşerî, Müşakele, Ebüssuûd, Beyzâvî

Destekleyen Kurum

Yoktur.

Kaynakça

• Abdurrahman Abdülkadir el-Arabî, el-Müşâkele beyne’l-lüğati ve’l-belâğa, Yüksek Lisans Tezi, el-Camiatü’l-Mustansırıyye, Külliyetü’l-âdab, 2002.
• Alûsî, Ebü’l-Fadl Şihabüddin Mahmud el-Âlûsî, Ruhu’l-meânî fî tefsi’l-Kur’ani’l-azim ve’s-sebi’l-mesânî, I-XXX, Beyrut: Darü ihyâi’t-türasi’l-Arabî, ts.
• Beyzâvî, Nasırüddin Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve esrârü’t-Te’vil el-ma’ruf bi Tefsirü’l-Beyzâvî, nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî, I-V, Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî ts.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhû: Sahihü’l-Buhârî, I-VIII, İstanbul: Çağrı yayınları, 1992/1413.
• Durmuş, İsmail, “Müşâkele”, DİA, XXXII, 154-155, İstanbul 2006.
• Ebû Musa, Muhammed Haseneyn, el-Belâğatü’l-Kur’âniyye fî Tefsiri’z-Zemahşerî ve eserühâ fi’d-dirâsâti’l-belâğiyye, Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî ts.
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed/Ahmed b. Şeyh Muhyiddin el-İmâdî, Tefsirü Ebi’s-Suûd el-müsemmâ İrşâdi’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Ku’râni’l-Kerim, I-IX, Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî ts.
• Eliaçık, Muhittin, “Bazı Belagat Kitaplarında Müşâkele Sanatının Tanım ve Tasnifi”, Kırklareli Ün. Sosyal Bilimler Dergisi (KUSBD), cilt. 3, sayı. 2 (Temmuz 2013), s. 1-15.
• Emil Bedî’ Yakub, Divânü Amr b. Külsüm, Beyrut 1991.
• Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyad el-Ferrâ, Meâni’l-Kur’ân, I-II, Beyrut 1403/1983.
• Güllüce, Veysel, “Kur’ân-ı Kerim’de Müşâkele Yoluyla Allah’a İsnat Edilen İfadelerin Değerlendirilmesi”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 25/41-62, Erzurum 2006.
• Habenneka, Abdurrahman Hasan el-Meydânî, el-Belâgatü’l-Arabiyye üsüsühâ ve ulûmuhâ ve fünûnuhâ, Beyrut: Dımeşk 1416/1997.
• Isfehânî, er-Rağıb el-İsfehânî, Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân (thk. Safvân Adnân Davudî), 1430/2009.
• İbn Aşur, Muhammed et-Tâhir b. Âşur, et-Tahrir ve’t-tenvir, I-XXX, Tunus 1984.
• İbn Hicce el-Hamevî, Hizânetü’l-edeb ve gâyetü’l-ereb, thk. İsam Şuaytû, I-II, Beyrut 1987.
• İbn Kuteybe, Te’vîlu Müşkili’l-Kur’ân, nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire 1393/1973.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut : Dâru Sadır 2010.
• İbnü’n-Nâzım, Bedreddin İbn Malik el-Endelüsî, el-Misbâhü’l-münir fi ilmi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî’, thk. Hüsni Abdülcelil Yusuf, Kahire: Mektebetü’l-Âdâb 1409/1989.
• İsrâ Müeyyed Reşid, “Üslûbü’l-Müşâkele fi’s-süveri’t-tıvâl: dirâse üslubiyye dilâliye”, Mecelletü midadi’l-âdâb, sayı: 2, Bağdat, s. 71-93.
• Kazvînî, Kazvinî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahmân el-Hatîb el-Kazvînî, el-İzâh fi ulûmi’l-belagati: el-Meânî ve’l-beyân ve’l-bedî, nşr. İbrahim Şemşeddin, Beyrut 1424/2003.
• --------- et-Telhis fi ulumi’l-belaga, nşr. Abdurrahman el-Berkûkî, Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabî 1350/1932.
• Maverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Maverdî, en-Nüket ve’l-uyûn: Tefsirü’l-Maverdî, nşr. es-Seyyid Abdülmaksud b. Abdürrahim, I-VI, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye ts.
• Müberred, Ebü’l-Abbas Muhammed b. Müberred, Mâ’ttefeka lafzuhû ve’htelefe ma’nâhü mine’l-Kur’âni’l-Mecîd, thk. Ahmed Muhammed Süleyman Ebû Ra’d, Kuveyt: Vezâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye 1409/1988.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhû: Sahihü Müslim, I-III, İstanbul: Çağrı yayınları, 1992/1413.
• Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyin el-Mütenebbî, Divânü’l-Mütenebbî, Beyrut: Dârü Beyrût 1403/1983.
• Râid Hamed Halef Küreyş el-Cebbûrî, et-Tevzifü’l-belâgî li’t-tecnîsi ve’l-müşâkele fî şi’ri’l-Mütenebbî, (Yüksek Lisans Tezi), Camiatü’d-Diyâlâ Külliyeti’l-Terbiye li’l-ulûmi’l-insâniyye Kısmü’l-Lügati’l-Arabiyye fi’l-Irak: Bakuba 1436/2014.
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahrettin er-Râzî, Mefâtihü’l-gayb, I-XXX, Beyrut 1420.
• Rummânî, en-Nüket fi i’câzi’l-Kur’an (Selâsü resâil fî i’câzi’l-Kur’an: li’r-Rümmanî ve’l-Hattabi ve Abdilkâhir el-Cürcânî) ,thk. Muhammed Halefullah Ahmed v.dğr., Kahire 1976.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf b. Muhammed es-Sekkâkî, Miftâhü’l-ulûm, thk. Abdülhamid el-Hindâvî, Beyrut 1420/2000.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyûtî, el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an, thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim, I-VII, Suud Din İşleri, Vakıflar, Davet ve İrşad Bakanlığı Yayınları ts.
• Sübkî, Ahmed b. Ali Behâüddin es-Sübkî, Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhisi’l-Miftâh, thk. Abdühmaid Hindâvî, I-II, Beyrut 1423/2003.
• Şerif er-Radî, Telhisü’l-beyân fi mecâzâti’l-Kur’an, thk. Muhammed Abdülgani Hasan, Kahire 1374/1955.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberî, Tefsirü’t-Taberî: Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmusin et-Türkî, I-XXX, Kahire: Dârü Hicr ts.
• Taşköprüzade, Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi, Şerhu Fevâidi'l-ğıyâsiyye min ilmeyi’l-meânî ve’l-beyân, Dersaâdet : Dârü't-tıbâati'l-âmire, 1312.
• Teber, Hatice Cerrahoğlu “Hevvârî”, DİA, EK I, Ankara 2020, 554-555.
• ------------- Hâricî-İbâdî Tefsir Geleneği: Hûd b Muhakkem el-Huvvârî ve Tefsîri, İlahiyat Yay, Ankara 2104.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriya Yahya b. Ali Hatib et-Tebrîzî, el-Kâfî fi’l-arûz ve’l-kavâfî, thk. Hasan Abdullah el-Hassânî, Kahire 1415/1994.
• Teftâzânî, Sa’duddîn Mesud b. Fahreddin Ömer et-Teftâzânî, el-Mutavvel Şerhu Telhisi Miftâhi’l-ulûm (thk. Abdülhmaid el-Hindâvî), Beyrut 1434/2013.
• Tehânevî, Muhammed Ali et-Tehânevî, Mevsûatü Keşşâfi’stılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm, nşr. Ali Dehrûc, I-II, Beyrut 1996.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyin el-Ukberî, Divân el-Mütenebbî bi Şerhi Ebi’l-Bekâ el-Ukberî el-müsemma bi’t-Tibyân fî şerhi’d-Dîvân, nşr. Mustafa es-Sekâ v.dğr., I-IV, Kahire 1355/1926.
• Zemahşerî, Carullah Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-Tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fi vücûhi’t-tevil, thk. Adil Ahmed Abdülmevcud ve Ali Muhammed Muavvad, I-VI, Riyad 1418/1998.