MOSKOVA’DAN KUYBİŞEV’E TÜRKİYE’NİN MUHACİR BÜYÜKELÇİLİĞİ VE TÜRKİYE-SSCB İLİŞKİLERİ (1941-1943)

Yıl 2024, Sayı: 45, 281 - 296, 31.10.2024

Melih Duman

https://doi.org/10.18092/ulikidince.1528342

Öz

500 yılı geride bırakan Türk-Rus ilişkilerinde en önemli dönüm noktalarından birisi II. Dünya Savaşı’dır. Savaş sonrasında yeni bir döneme giren iki ülke ilişkileri, etkisi bugüne kadar devam eden küresel ve bölgesel bir değişim geçirmiştir. İkili ilişkilerinin oldukça kritik bu evresinde Almanya’nın SSCB’ye saldırması ile Türk diplomasi tarihi açısından da oldukça önemli bir an yaşanmış, Moskova kuşatması nedeniyle Moskova Büyükelçiliği daha güvenli addedilen Kuybişev’e taşınmıştır. Çalışma bu kapsamda Moskova’dan Kuybişev’e taşınan Türkiye Büyükelçiliğinin 1941-1943 yılları arasındaki faaliyetlerini değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışma yakın tarihimizin en önemli dönüm noktalarından olan Moskova kuşatması sırasında Türkiye’nin hassas büyükelçiliği olan Kuybişev Büyükelçiliğini ve bu dönemdeki Türk-Sovyet ilişkilerini ortaya koymaktadır. Kuybişev Büyükelçiliği dönemi yalnızca iki ülke ilişkilerini değil aynı zamanda büyükelçilik personelinin yaşadığı zorlukları da ele almaktadır. Türk diplomasi tarihinin ancak genel hatlarının bilindiği, detaylarının fazla bilinmediği göz önünde tutulduğunda, Moskova/Kuybişev dönemlerinde Büyükelçilerin gönderdiği raporlar, Türk-Rus ilişkileri için oldukça detaylı birtakım bilgilere sahip olmamızı mümkün kılmıştır. Çalışma II. Dünya Savaşı’nın en kritik dönemine tanıklık eden büyükelçilik raporları doğrultusunda Sovyet Rusya’da diplomatik ve gündelik yaşama dair önemli veriler sunmakta ve Türk-Rus ilişkileri için oldukça önemli bir dönemi ele alarak Türk-Sovyet ilişkilerinin nasıl bir dönüşüm yaşadığını ortaya koymaktadır. Çalışma, belgesel kaynak tarama metoduyla elde edilen, Dışişleri Bakanlığı Arşivi ve diğer kaynaklar doğrultusunda değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dış Politikası, Türkiye, SSCB, Kuybişev, Moskova

THE TURKISH IMMIGRANT EMBASSY FROM MOSCOW TO KUYBYSHEV AND TURKEY-USSR RELATIONS (1941-1943)

Öz

World War II was a climax in 500-year-old Turkish-Russian relations. With the war, relations between the two countries have undergone a global and regional change, effects of which continue to this day. In this phase of bilateral relations, a crucial moment in the history of Turkish diplomacy was experienced with Germany’s attack on the USSR, and transfer of Moscow Embassy to Kuybyshev. In this context, this study discusses the activities of the Turkish Embassy, also moved to Kuybyshev, between 1941-1943. The period of the Kuybyshev Embassy deals not only with the relations between the two countries, but also with the difficulties experienced by the embassy staff. The reports sent by the Ambassadors during the Moscow/Kuybyshev periods have made it possible to have some very detailed information about Turkish-Russian relations. The study presents important data on diplomatic and daily life in Soviet Russia in line with embassy reports that witnessed the most critical period of World War II, and reveals how Turkish-Soviet relations transformed by addressing a very important period for historical Turkish-Russian relations. The study was carried out on Ministry of Foreign Affairs Archive and other sources obtained by documentary source scanning method.

Anahtar Kelimeler

Turkish Foreign Policy, Türkiye, USSR, Kuybyshev, Moscow

Kaynakça

• Aral, H. (1968) Dışişleri Bakanlığı 1967 Yıllığı. Ankara: Basım ve Ciltevi.
• Aralov, S. İ. (2021). Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları 1922-1923. Çev. Hasan Âli Ediz. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Archer, C. ve Herwig, H., Ferris, J. R., Travers, T. E. (2020). Dünya Savaşı Tarihi. Çev. Cem Demirkan. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Armaoğlu, F. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi.
• Beevor, A. (2022). Stalingrad. Çev., Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Birsel, İ. (1999) “Oturum Başkanı Büyükelçi İsmet Birsel’in Açış Konuşması”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491-1992 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 12-14 Aralık 1992, Bildiriler. TTK., 1-2.
• Çağatay, N. (1999). “Türk Tarih Kurumu Başkanvekili Prof. Dr. Neşet Çağatay’ın Konuşması”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491-1992 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 12-14 Aralık 1992, Bildiriler. TTK, 23-24.
• Deringil, S. (1994). Denge Oyunu İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü. Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl İkinci Dünya Savaşı Yılları (1939-1946).
• Gürün, K. (1999). “17 Aralık 1925 Türk-Rus Anlaşması”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491-1992 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 12-14 Aralık 1992, Bildiriler. Türk Tarih Kurumu, 181-188.
• Gürün, K. (2010). Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Ankara: TTK.
• Hart, L. (1998). II. Dünya Savaşı Tarihi Cilt I. Çev. Kerim Bağrıaçık. Yapı Kredi Yayınları.
• Hale, W. (2003). Türk Dış Politikası 1774-2000. Çev. Petek Demir. Mozaik.
• İnalcık, H. (1999). “Osmanlı-Rus İlişkileri 1492-1700”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491-1992 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 12-14 Aralık 1992, Bildiriler. TTK., 25-36.
• Karataş, B. (2019). “II. Dünya Savaşı Sırasında Franz Von Papen Suikastı Çerçevesinde Türkiye, Sovyetler Birliği ve Almanya İlişkileri”, ÇOMÜ Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 4(1), 127-137.
• Kissinger, H. (2011). Diplomasi. Çev. İbrahim H. Kurt. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Kurat, A. N. (2011). Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurutuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919). TTK.
• Kurat, Y. T. (1999). “XIX. Yüzyılda Rusya’nın Balkanlardaki Panslavizm ve Panortodoks Politikası Karşısında Osmanlı Diplomasisi”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Türk Tarih Kurumu Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 15-17 Ekim 1997, Bildiriler. Yay. haz. İsmail Soysal, TTK, 173-177.
• McCarthy, J. (2019). Türkler ve Ermeniler Osmanlı İmparatorluğu’ndan Milliyetçilik ve Çatışma. Çev. Fatma Sarıkaya, TTK.
• Potskhveriya, B. B. (1999). “1920 ve 1930’lu Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491-1992 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 12-14 Aralık 1992, Bildiriler. TTK, 189-195.
• Pritsak, O. (1999). “1491-1532 Yıllarında Osmanlı-Moskova İlişkileri”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491-1992 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 12-14 Aralık 1992, Bildiriler. TTK, 65-71.
• Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzyıl Tarihi. Çev., Sinem Gül. Dost Kitabevi.
• Sander, O. (1996). Siyasi Tarih 1918-1994. İmge Kitabevi.
• Soysal, İ. (2000). Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları I. Cilt (1920-1945). TTK
• Şimşir, B. N. (1999). “1878-1918 Yıllarında Türk-Rus İlişkileri”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Türk Tarih Kurumu Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara 15-17 Ekim 1997, Bildiriler. Yay. haz. İsmail Soysal, TTK, 147-152.
• Şimşir, B. N. (2001). Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt IV. TTK.
• Şimşir, B. N. (1996). Bizim Diplomatlar. Bilgi Yayınevi.
• Tansu, S. N. (2020). İki Devrin Perde Arkası (Hüsamettin Ertürk Teşkilat-ı Mahsusa Başkanı). Yay. Haz. Mehmet Mert Çam. İlgi Kültür Sanat.
• Uçarol, R. (2000). Siyasi Tarih (1789-1999). Filiz Kitabevi.
• TDA, 35054.138114.16/571, 11.06.1940.
• TDA, 35230.138604.11/571, 08.09.1940
• TDA, 35230.138604.9/571, 08.09.1940.
• TDA, 88438.319082.157/571, 28.12.1940.
• TDA, 34844.136783.11/571, 03.01.1941.
• TDA, 34844.136783.58/571, 30.04.1941
• TDA, 34844.136783.57/571, 03.05.1941.
• TDA, 35554.139941.10/571, 07.06.1941.
• TDA, 31560.124815.49/501, 22.07.1941.
• TDA, 35521.139765.18/571, 22.02.1940.
• TDA, 35521.139765.13/571, 02.08.1941.
• TDA, 35521.139765.14/571, 04.08.1941.
• TDA, 35521.139765.12/571, 22.08.1941.
• TDA, 35521.139765.9/571, 29.08.1941.
• TDA, 37165.148354.36/571, 06.10.1941.
• TDA, 35414.139085.9/571, 10.10.1941.
• TDA, 31560.124815.15/501, 15.10.1941.
• TDA, 31560.124815.9/501, 25.10.1941.
• TDA, 31560.124815.16/501, 15.10.1941.
• TDA, 31560.124815.14/501, 17.10.1941.
• TDA, 31560.124815.8/501, 24.10.1941.
• TDA, 35040.138303.1/571, 09.05.1941.
• TDA, 35040.138298.19/571, 03.06.1941.
• TDA, 35414.139085.2/571, 07.06.1941.
• TDA, 335231.138611.260/571, 03.01.1942.
• TDA, 35054.138123.18/571, 18.03.1942.
• TDA, 35231.138615.25/571, 04.02.1942.
• TDA, 23253.101834.1/571, 09.01.1942.
• TDA, 35521.139765.6/571, 12.04.1941.
• TDA, 35521.139765.7/571, 14.04.1941.
• TDA, 35521.139765.8/571, 14.04.1941.
• TDA, 35521.139761.23/571, 27.06.1942.
• TDA, 35521.139761.21/571, 07.07.1942.
• TDA, 37109.148949.15/534, 01.07.1942.
• TDA, 35231.138611.187/571, 30.08.1942.
• TDA, 34844.136783.29/571, 20.09.1942
• TDA, 35231.138611.191/571, 15.12.1942
• TDA, 35231.138611.181/571, 18.12.1942,
• TDA, 35231.138615.29/571, 18.12.1942
• TDA, 35231.138615.31/571, 19.12.1942
• TDA, 88438.319082.140/571, 27.01.1943
• TDA, 35231.138615.32/571, 13.03.1943.
• TDA, 35231.138615.47/571, 22.03.1943
• TDA, 35231.138615.33/571, 25.03.1943.
• TDA, 220211.213964.0/539, 19.04.1943
• TDA, 31963.130406.18/501, 03.06.1943.
• TDA, 35231.138611.188/571, 30.08.1942.
• TDA, 35231.138615.45/571, 28.06.1943.
• TDA, 35521.139761.10/571, 03.07.1943
• TDA, 35521.139764.1/571, 31.07.1943
• TDA, 35521.139761.12/571, 04.08.1943
• TDA, 35231.138615.4/571, 21.10.1943.
• TDA, 5521.139761.14/571, 31.07.1943
• TDA, 35521.139761.13/571, 02.08.1943.
• TDA, 35231.138615.40/571, 06.08.1943.
• TDA, 35231.138615.42/571, 07.08.1943
• TDA, 35231.138615.41/571, 12.08.1943.
• TDA, 35521.139764.2/571, 09.08.1943