The Woman and “New Woman” Discourse in the Change from Tanzimat to the Early Republican Period

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 25 - 54, 13.06.2023

Sümeyra Ünalan Turan , Abdurrahman Kurt

https://doi.org/10.51447/uluifd.1077523

Öz

This article focuses on the change in the discourses of women and ideal women, which played central roles in the Tanzimat Era, 2nd Constitutional Period, and Early Republican period in Turkey. In the article, the purpose is to deal with the change of women in education, work, family life, and daily life in these three periods in a holistic and continuity relation. For this reason, the historical sociology approach, which analyzes long-term historical and social transformations in a holistic manner without neglecting macro and micro interactions, was used in the study. Many sources from different disciplines were used in the study because the article focused on the issue of women, which is at the intersection of many disciplines. As a result of the study, it was concluded that the education of women was taken into the center because of the role of raising future generations in all three periods and a family-oriented women’s discourse was developed. In terms of the participation of women in social life, a different road map was drawn after the proclamation of the Republic, and women who practiced their professions with Western clothing became the symbol of the Republic. Although each of the three periods was similar in terms of the education and family roles of women, the Ottoman new woman, who was formulated as a good Muslim, good mother, and a good wife, evolved into a good mother, good wife, good citizen woman in the Republican Period.
*[You may find an extended abstract of this article after the bibliography.]

Anahtar Kelimeler

Sociology, Historical Sociology, Turkish Modernization, Women’s Modernization, New Woman.

Tanzimat’tan Erken Cumhuriyet’e Değişim İçerisinde Kadın ve “Yeni Kadın” Söylemi

Öz

Bu makale, Türk modernleşme sürecinin Tanzimat, II. Meşrutiyet ve Erken Cumhuriyet aşamaların-da merkezî rol oynayan kadın ve ideal kadın söylemlerindeki değişime odaklanmaktadır. Makalede bu üç dönemde eğitim, çalışma, aile hayatı ve gündelik yaşamda kadının değişimini bütüncül ve süreklilik ilişkisi içerisinde ele almak amaçlanmaktadır. Bu sebeple çalışmada, uzun süreli tarihsel ve toplumsal dönüşümleri, makro ve mikro etkileşimleri ihmal etmeden bütünsel olarak analiz eden tarihsel sosyoloji yaklaşımı kullanılmıştır. Makalede birçok disiplinin kesişme noktasında bulunan kadın konusuna odaklanıldığı için farklı bilim dallarına ait pek çok kaynaktan yararlanılmıştır. Çalışma neticesinde her üç dönemde de gelecek nesilleri yetiştirme rolü nedeniyle kadınların eğitilmesinin merkeze alındığı ve aile odaklı bir kadın söyleminin geliştirildiği tespit edilmiştir. Kadının toplumsal hayata katılımı bakımından ise Cumhuriyet’in ilanından sonra farklı bir yol haritası çizilmiş, Batılı giyim tarzı ile mesleklerini icra eden kadınlar, Cumhuriyet’in sembolü hâline gelmişlerdir. Her üç dönem, kadının eğitimi ve aile içi rolleri bakımından benzerlik arz etse de iyi Müslüman, iyi anne, iyi eş olarak formüle edilen Osmanlı yeni kadını, Cumhuriyet Dönemi’nde iyi anne, iyi eş, iyi yurttaş kadına evrilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sosyoloji, Tarihsel Sosyoloji, Türk Modernleşmesi, Kadın Modernleşmesi, Yeni Kadın.

Kaynakça

• Akagündüz, Ümüt. II. Meşrutiyet Döneminde Kadın Olmak. İstanbul: Yeni İnsan Yayınları, 2015.
• Akagündüz, Ümüt. “Kadın ve Kadınlığa Dair: II. Meşrutiyet Dönemi Dergilerinden Yansımalar (1908-1918)”. Folklor/Edebiyat 73 (01 Nisan 2013), 63-80.
• Akın, Mahmut H. “Muhafazakârlığın Direnme Odağı Olarak Aile”. Muhafazakâr Düşünce Dergisi 31 (2012), 3-20.
• Akşit, Elif Ekin. Kızların Sessizliği: Kız Enstitülerinin Uzun Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Altınay, Ayşe Gül. “Milliyetçilik, Toplumsal Cinsiyet ve Feminizm”. Vatan Millet Kadınlar. ed. Ayşe Gül Altınay. İstanbul: İletişim Yayınları, 5. Basım, 2013.
• Arat, Zehra. “Kemalizm ve Türk Kadını”. 75 Yıl’da Kadınlar ve Erkekler. ed. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu. 51-70. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Arslan, Şengül. Ders Kitaplarında Cinsiyetçilik. Ankara: TC Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, 2000.
• Artıkoğlu, Pınar. “Batılılaşma’nın Osmanlı Aile Yaşamındaki İzleri”. 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul. 47-57. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 2009.
• Aslan, Taner. “İkinci Meşrutiyet Düşüncesinin Cumhuriyet’e Tesirleri”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21 (2008), 345-377.
• Avcı, Müşerref. “Osmanlı Devleti’nde Kadın Hakları Ve Kadın Haklarının Gelişimi İçin Mücadele Eden Öncü Kadınlar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 55 (26 Ocak 2016), 225-254. https://doi.org/10.14222/Turkiyat1349
• Aydın, M. Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Aydın, M. Akif. “Osmanlı Toplumunda Kadın ve Tanzimat Sonrası Gelişmeler”. Sosyal Ha-yatta Kadın. ed. İsmail Kurt - Seyid Ali Tüz. 143-156. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1996.
• Aytaç, Ahmet Murat. Ailenin Serencamı / Türkiye’de Modern Aile Fikrinin Oluşması. Ankara: Dipnot Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Barbarosoğlu, Fatma. “Osmanlı Kadın Modernleşmesi: ‘Yeni Hayat’ın ‘Yeni Kadın’ları”. Muhafazakar Düşünce Dergisi 11/41-42 (15 Aralık 2014), 9-26.
• Berktay, Fatmagül. “Türkiye’de Kadın Hareketi: Tarihsel Bir Deneyim”. çev. Meral Akkent. Kadın Hareketinin Kurumlaşması: Fırsatlar ve Rizikolar. İstanbul: Metis Yayınları, 1994.
• Bi̇lgi̇n, Vejdi. “‘Sosyal Akışkanlık’ Kavramı Üzerine”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (01 Haziran 2003), 297-309.
• Bora, Aksu. “Türk Modernleşme Sürecinde Annelik Kimliğinin Dönüşümü”. Yerli Bir Feminizme Doğru. ed. Aynur İlyasoğlu - Necla Akgökçe. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2001.
• Çaha, Ömer. Sivil Kadın (Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın). ed. Yasin Aktay. çev. Ertan Özen-sel. Ankara: Vadi Yayınları, 1996.
• Çakır, Serpil. Osmanlı Kadın Hareketi. İstanbul: Metis Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Çapcıoğlu, İhsan. “Değişen Toplumda Değişen Statü: Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Döneminde Kadının Toplumsal Statüsü”. Düşünen Siyaset 27 (2011), 73-88.
• Çitçi, Oya. Kadın Sorunu ve Türkiye’de Kamu Görevlisi Kadınlar. Ankara: Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, 1982.
• Delikgöz, Ömer - Şehit, Nazmi Ziya. “Impact of Women Letters to the Modernization and Individualization Process of Ottoman Women”. Women’s Memory: The Problem of Sources. ed. Fatma Türe - Birsen Talay Keşoğlu. 68-80. Newcastle: Cambridge Scholars Publis-hing, 2011.
• Demi̇r, Mine. “Osmanlı Kadınları Arasında Modanın Yaygınlaşmasında Bir Araç Olarak Biçki-Dikiş”. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (30 Aralık 2016), 71-90.
• Demi̇r, Nilüfer Özcan. “II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Feminizmi”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (15 Aralık 1999), 107-115.
• Demirdirek, Aynur. Osmanlı Kadınlarının Hayat Hakkı Arayışının Bir Hikayesi. Ankara: İmge Kitabevi, 1993.
• Doğramacı, Emel. Atatürk’ten Günümüze Sosyal Değişmede Türk Kadını. Ankara: Atatürk Kül-tür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 1993.
• Duben, Alan - Behar, Cem. İstanbul Haneleri: Evlilik, Aile ve Doğurganlık 1880-1940. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Durakbaşa, Ayşe. Halide Edib / Türk Modernleşmesi ve Feminizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Durakbaşa, Ayşe. “Kemalizm: Cumhuriyet Döneminde Modern Kadın ve Erkek Kimliklerinin Oluşumu: Kemalist Kadın Kimliği ve Münevver Erkekler”. 75 Yıl’da Kadınlar ve Erkekler. ed. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu. 29-50. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Erdoğan, Türkan. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kadın Hareketinin Kurumsallaşma Süreci”. Sosyoloji Yazıları: Prof. Dr. M. Cihat Özönder’in Anısına. ed. Nevin Güngör Ergan vd. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Ergut, Ferdan - Uysal, Ayşen. “Tarihsel Sosyoloji Ne Yapar? Nasıl Yapar?”. Tarihsel Sosyoloji: Stratejiler Sorunsallar ve Paradigmalar. ed. Ferdan Ergut - Ayşen Uysal. 11-31. Ankara: Dipnot Yayınları, 2007.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. haz. Mehmet Kaplan. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınla-rı, 1976.
• Göktürk, Işılay. “Yeni Toplumsal Hareketlerin Bir Örneği Olarak Türkiye’de Kadın Hareke-ti”. Değişim Sosyolojisi: Dünyada ve Türkiye’de Toplumsal Değişme. ed. Ertan Eğribel - Ufuk Özcan. 209-224. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2011.
• Göle, Nilüfer. “Modernist Kamusal Alan ve İslami Ahlak”. İslam’ın Yeni Kamusal Yüzleri: İslam ve Kamusal Alan Üzerine Bir Atölye Çalışması. ed. Nilüfer Göle. 19-40. İstanbul: Metis Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Gümüşoğlu, Firdevs. “Cumhuriyet Dönemi’nin Ders Kitaplarında Cinsiyet Rolleri (1928- 1998)”. 75 Yıl’da Kadınlar ve Erkekler. ed. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Hacımirzaoğlu, Ayşe Berktay (ed.). 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Işın, Ekrem. Düşünen Tohum Konuşan Toprak Cumhuriyet’in Köy Enstitüleri 1940-1954. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2012.
• Johnson, Clarence Richard (ed.). İstanbul 1920. çev. Sönmez Taner. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Kadıoğlu, Ayşe. “Cinselliğin İnkarı: Büyük Toplumsal Projelerin Nesnesi Olarak Türk Kadınları”. 75 Yıl’da Kadınlar ve Erkekler. ed. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Kancı, Tuba. “Erken Cumhuriyet Dönemi (1928-1945) Ders Kitaplarında Kadınlık ve Erkeklik Kurguları”. Kimlikler Lütfen: Türkiye Cumhuriyeti’nde Kültürel Kimlik Arayışı ve Temsili. ed. Gönül Pultar. 106-115. Ankara: ODTÜ Yayınları, 2009.
• Kandiyoti, Deniz. Cariyeler Bacılar Yurttaşlar: Kimlikler ve Toplumsal Dönüşümler. çev. Aksu Bora vd. İstanbul: Metis Yayınları, 4. Basım, 2013.
• Kansu, Nafi Atuf. Türkiye Maarif Tarihi: Bir Deneme. İstanbul: Muallim Halit Kitaphanesi, 1930.
• Karagöz, Savaş - Şanal, Mustafa. “II. Meşrutiyet Dönemi Kadın Gözüyle Kadın Eğitimi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/39 (2015), 679-691.
• Karakışla, Yavuz Selim. Osmanlı İmparatorluğu’nda Savaş Yılları ve Çalışan Kadınlar: Kadınları Çalıştırma Cemiyeti (1916- 1923). İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Kartal, Cemile. “II. Meşrutiyet’in Cumhuriyet’e Mirası: ‘Makbul Kadınlar’”. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 38 (22 Kasım 2011), 215-238.
• Kaynar, Hakan. “Yeni Rejimin Gündelik Hayatı”. Cumhuriyet: Yeni İnsan Yeni Hayat. ed. Ekrem Işın. 105-124. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2013.
• Kırkpınar, Leyla. “Türkiye’de Toplumsal Değişme Sürecinde Kadın”. 75 Yıl’da Kadınlar ve Erkekler. ed. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Köksal, Duygu. “Yeni Adam ve Yeni Kadın: 1930’larda ve 40’larda Kadın, Cinsiyet ve Ulus”. Toplumsal Tarih 51 (1992), 31-35.
• Kurnaz, Şefika. Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını: (1839-1923). Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 1991.
• Kurnaz, Şefika. II.Meşrutiyet Döneminde Türk Kadını. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Kurnaz, Şefika. Yenileşme Sürecinde Türk Kadını (1839-1923). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2011.
• Kurt, Abdurrahman. “Osmanlı Aile Yapısı”. Muhafazakar Düşünce Dergisi 31 (2012), 119-136.
• Kurtoğlu, Ayşenur. “Tanzimat Dönemi İlk Kadın Yayınında Dinin Yer Alış Biçimleri”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kadının Tarihi Dönüşümü. ed. Yıldız Ramazanoğlu. İstanbul: Pınar Yayınları, 2. Basım, ts.
• Makal, Ahmet. “Türkiye’de Erken Cumhuriyet Döneminde Kadın Emeği”. Çalışma ve Toplum 2/25 (2010), 13-39.
• Makal, Ahmet. “Türkiye’de Kadın Emeğinin Tarihsel Kökenleri: 1920-1960”. Geçmişten Günümüze Türkiye’de Kadın Emeği. ed. Ahmet Makal - Gülay Toksöz. 35-97. Ankara: İmge Kitabevi, 2015.
• Makal, Ahmet - Gülay Toksöz (ed.). Geçmişten Günümüze Türkiye’de Kadın Emeği. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2015.
• Meriç, Nevin. Âdâb-ı Muâşeret: Osmanlı’da Gündelik Hayatın Değişimi (1894-1927). İstanbul: Kapı Yayınları, 2. Basım, 2007.
• Meriç, Nevin. “Osmanlı Kadınının Cumhuriyet Kadınına Dönüşümünün Tarihselliğinden Birkaç Kesit”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kadının Tarihi Dönüşümü. ed. Yıldız Ramazanoğlu. 53-79. İstanbul: Pınar Yayınları, 2. Basım, 2000.
• Moore, Laurence S. “Sanayi Yaşamının Bazı Yönleri”. çev. Sönmez Taner. İstanbul 1920. ed. Clarence Richard Johnson. 147-174. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Toplumunda Aile. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2000.
• Öncü, Ayşe. “Uzman Mesleklerde Türk Kadını”. Türk Toplumunda Kadın. ed. Nermin Abadan Unat. 253-267. İstanbul: Ekin Yayınları, 2. Basım, 1982.
• Özcan, Abdulkadir. “Tanzimat Döneminde Öğretmen Yetiştirme Meselesi”. 150. Yılında Tanzimat. ed. Hakkı Dursun Yıldız. 441-474. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
• Özdalga, Elisabeth. Tarihsel Sosyoloji. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 3. Basım, 2011.
• Quataert, Donald. Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü. çev. Tansel Güney. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Sağlam, Şafak. “Tarihsel Sosyoloji: Bütünü Görebilmek Adına Bir Yöntem”. Haliç Üniversite-si Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (30 Eylül 2018), 177-194.
• Sancar, Serpil. Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Kurar. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Selçuk Akşin, Somel. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908): İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin. çev. Osman Yener. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Sencer, Oya. Türkiye’de İşçi Sınıfı. İstanbul: Habora Kitabevi, 1969.
• Şerifsoy, Selda. “Aile ve Kemalist Modernizasyon Projesi (1928-1950)”. Vatan Millet Kadınlar. ed. Ayşe Gül Altınay. İstanbul: İletişim Yayınları, 5. Basım, 2013.
• Şişman, Nazife. Kamusal Alanda Başörtülüler: Fatma Karabıyık Barbarosoğlu ile Söyleşi. İstanbul: Timaş Yayınları, 3. Basım, 2004.
• Taşkıran, Tezer. Cumhuriyetin 50. yılında Türk Kadın Hakları. Ankara: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, 1973.
• Tekeli, Şirin. “Europe, European Feminism, and Women in Turkey”. Women’s Studies International Forum 15/1 (1992), 139-143. https://doi.org/10.1016/0277-5395(92)90047-Y
• Tiğinçe, Oktar. Osmanlı Toplumunda Kadının Çalışma Hayatı: Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i İslamiyesi. İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi, 1998.
• Toprak, Zafer. “Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiyeti: Kadın Askerler ve Milli Aile”. Tarih ve Toplum 9/51 (1988), 34-38.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Torlak, Ömer. “Modernleşme Kurgusu Olarak Ailenin Türk Romanına Yansıması”. Muhafazakar Düşünce Dergisi 8/31 (2012), 137-153.
• Toska, Zehra. “Cumhuriyetin Kadın İdeali: Eşiği Aşanlar ve Aşamayanlar”. 75 Yıl’da Kadınlar ve Erkekler. ed. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998.
• Tunçay, Mete. “Sunuş”. Tarihsel Sosyoloji: Stratejiler Sorunsallar ve Paradigmalar. ed. Ferdan Ergut - Ayşen Uysal. 7-10. Ankara: Dipnot Yayınları, 2007.
• Turan, Namık Sinan. “Modernleşmeyi Semboller Üzerinden Okumak: Son Dönem Osmanlı Kadın Kıyafetinde Değişim ve Toplumsal Tartışmalar”. Kadın Araştırmaları Dergisi 12 (2015), 103-138.
• Uğurcan, Sema. “Tanzimat Devrinde Kadının Statüsü”. 150. Yılında Tanzimat. ed. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
• Ulu, Dilek Er. “Fatma Aliye (Topuz) Hanım (1862-1936) ve Kadının Toplumdaki Yeri Hak-kındaki Fikirleri”. Humanities Sciences 6/2 (01 Mart 2011), 380-395. https://doi.org/10.12739/10.12739
• Ülker, Çiğdem. II. Meşrutiyet Dönemi Dergilerinde Kadın İmajı 1908-1914. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Yaşın, Yael Navaro - Özden, Şenay. “Evde Taylorizm: Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Yılların-da Ev İşinin Rasyonelleşmesi (1928-40)”. Toplum ve Bilim 84 (2000), 51-73.
• Yeğenoğlu, Meyda. Sömürgeci Fanteziler: Oryantalist Söylemde Kültürel ve Cinsel Fark. İstanbul: Metis Yayınları, 2003.
• Yumuşak, Firdevs Canbaz. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Türk Romanında Aile Kurumu ve Ütopik Romanlarımız”. Muhafazakar Düşünce Dergisi 8/31 (2012), 155-176.
• Zihnioğlu, Yaprak. Kadınsız İnkılap: Nezihe Muhiddin, Kadınlar Halk Fırkası, Kadın Birliği. İstanbul: Metis Yayınları, 2003.