The First Link of Ottoman Literary Tradition of Treatises on the Parents of the Prophet: Ibn al-Khaṭīb al-Amāsī’s (d. 940/1534) Inbāʾ al-iṣṭifāʾ fī ḥaqq ābāʾ al-Muṣṭafá

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 55 - 94, 13.06.2023

Kevser Demir Bektaş , Ulvi Murat Kılavuz

https://doi.org/10.51447/uluifd.1163133

Öz

The religious status of Prophet’s parents’ (abaway al-Rasūl) and their position in the hereafter, which is the subject of discussion in Islamic thought, was mentioned in al-Fiqh al-akbar by Abū Ḥanīfah (d. 150/767) as “the Prophet’s parents passed away on kufr” for the first time in Islamic literature. In the Ottoman times, separate treatises were written about the religious status of Prophet’s parents’and their position in the hereafter. In the Ottoman scholarly circles, this issue was discussed as a results of factors such as the writing of the commentaries on al-Fiqh al-akbar, the religious struggle against Shīʿah under the title of Rāfiżīs as a consequense of political circumstances of the period, the ever-growing Sufi inclinations in the public sphere and the influence of the idea of al-nūr al-Muḥammadī, that is a mainly Akbarian notion. The first of these treatises during the Ottoman times is the work of Ibn al-Khaṭīb al-Amāsī (d. 940/1534) called Inbāʾ al-iṣṭifāʾ fī ḥaqq ābāʾ al-Muṣṭafá. It is evident that the purpose of this treatise, in which Ibn al-Khaṭīb, who also adopted the idea of al-nūr al-Muḥammadī, argued the view that the Prophet’s parents are among the people of salvation (ahl al-najāh), is to prevent false thoughts about the Prophet. In his work, Ibn al-Khaṭīb elaborated his view based on the “noble lineage” of the Prophet and he provided answers to the objections and opposite views on this issue through verses, ḥadīths, and narrations. It is seen that his adherence to the idea of nūr-i Muḥammadī is reflected in his explanations and inferences. As it brought the issue on the Prophet’s parents to the Ottoman scientific circles, this treatise has a historical and contextual importance. The views and explanations of Ibn al-Khaṭīb in this treatise had significant effects in two ways as it became the basis for the debates and was widely criticized in the succeeding period.
* [You may find an extended abstract of this article after the bibliography.]

Anahtar Kelimeler

Kalām, Parents of the Prophet (abaway al-Rasūl), Ibn al-Khaṭīb al-Amāsī, Abū Ḥanīfah, al-Fiqh al-akbar, al-Nūr al-Muḥammadī.

Osmanlı Ebeveyn-i Resûl Risâleleri Geleneğinin İlk Halkası: İbnü’l-Hatîb el-Amâsî’nin (ö. 940/1534) İnbâʾü’l-ıṣṭıfâʾ fî ḥaḳḳı âbâʾi’l-Muṣṭafâ’sı

Öz

İslam düşünce geleneğinde tartışma konusu olan Hz. Peygamber’in anne ve babasının (ebeveyn-i Resûl) dinî ve uhrevî durumu, literatürde ilk olarak Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) el-Fıḳhü’l-ekber’inde “Ebeveyn-i Resûl küfür üzere öldüler.” şeklinde yer almıştır. Osmanlı döneminde de Hz. Peygamber’in anne ve babasının dinî ve uhrevî durumu hakkında müstakil risaleler yazılmıştır. Bu mesele, Osmanlı ilim dünyasında el-Fıḳhü’l-ekber şerhlerinin kaleme alınması, dönemin siyasi konjonktürünün sonucu olarak Şîa ile Râfızîlik adı altında gerçekleşen dinî mücadele, toplumda giderek yaygınlaşan tasavvufî temayüller ve esasen Ekberî bir anlayış olan nûr-i Muhammedî düşüncesi gibi sebep-lerle gündeme gelmiştir. Osmanlı döneminde bu konuda yazılan risalelerin ilki İbnü’l-Hatîb el-Amâsî’nin (ö. 940/1534) İnbâʾü’l-ıṣṭıfâʾ fî ḥaḳḳı âbâʾi’l-Muṣṭafâ isimli eseridir. Kendisi de nûr-i Muhammedî düşüncesini benimseyen İbnü’l-Hatîb’in ebeveyn-i Resûl’ün ehl-i necât olduğu görüşünü benimsediği bu risalenin amacının Hz. Peygamber hakkında yanlış düşüncelere ulaşılmasının önüne geçmek olduğu anlaşılmaktadır. Eserinde İbnü’l-Hatîb görüşünü Hz. Peygamber’in şerefli nesebini temel alarak izah etmiş, bu konuda oluşan itirazlara ve karşıt görüşü iddia edenlere âyet, hadis ve rivayetler üzerinden cevaplar getirmiştir. Onun nûr-i Muhammedî düşüncesine bağlı olmasının açıklama ve istidlallerine yansıdığı görülmektedir. Bu risâlenin ebeveyn-i Resûl meselesinin Osmanlı ilim çevrelerine taşıyıcısı konumunda olması risâlenin önemini teşkil etmektedir. İbnü’l-Hatîb’in bu risâledeki görüş ve açıklamalarının kendisinden sonraki dönemde dayanak olma ve eleştiriye muhatap kılma şeklinde iki yönlü bir etki bıraktığı söylenmelidir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ebeveyn-i Resûl, İbnü’l-Hatîb el-Amâsî, Ebû Hanîfe, el-Fıḳhü’l-ekber, Nûr-i Muhammedî.

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed b. Abdilhâdî. Keşfü’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs ʿammâ iştehera mine’l-eḥâdîs ʿalâ elsineti’n-nâs. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1351 H.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybanî. el-Müsned. 6 Cilt. Kahire: y.y., 1313 H.
• Akçay, Mustafa. Hz. Peygamber’in Anne-Babasının Dinî Konumu ve Ebeveyn-i Resûl Risaleleri. İzmir: Yeni Akademi Yayınları, 2005.
• Akçay, Mustafa. “Hz. Peygamber’in Anne-Babasının (Ebeveyn-i Resûl) Dînî Konumuna Dair Ebû Hanîfe’ye Atfedilen Görüş Etrafındaki Tartışmalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 19 (2009), 1-27.
• Ali el-Kārî, Molla Ebü’l-Hasen Nûreddin Ali b. Sultân Muhammed el-Kārî el-Herevî. Edilletü muʿteḳadi Ebî Ḥanîfe fî ebeveyi’n-Nebî. thk. Muhammed Târık Mağribiyye. Mecmûʿu resâʾili’l-ʿAllâme el-Mullâ ʿAlî el-Ḳārî. der. Muhammed Hallûf el-Abdullah. 5/451-501. İs-tanbul: Dâru’l-Lübâb, 2016.
• Ali el-Kārî, Molla Ebü’l-Hasen Nûreddin Ali b. Sultân Muhammed el-Kārî el-Herevî. el-Esrâru’l-merfûʿa fi’l-aḫbâri’l-mevżûʿa. thk. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1986.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/551-557. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Muhammed İbn Hacer. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī - Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin Mahmud b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳārî şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsâru’l-muṣannifîn. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bahâeddinzâde, Molla Muhyiddin Mehmed. el-Ḳavlü’l-faṣl şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber li’l-İmâmi’l-aʿẓam Ebî Ḥanîfe. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. şrh. ve haz. Muhibbüddin el-Hatîb vd. 6 cilt. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1980.
• Bulut, Halil İbrahim. Şiî-Sünnî Polemiğinde Ebû Tâlib ve Dinî Konumu. Ankara: Araştırma Ya-yınları, 2011.
• Bulut, Halil İbrahim – Küllü, Cebrail. “Şeyh Müfîd’in Ebû Tâlib’in Dinî Konumuna Dair Görüşleri”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları Dergisi 14/2 (2021), 754-779. https://doi.org/10.18403/emakalat.900481
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333 H.
• Ceyhan, Semih – Orkhan Musakhanov. “Osmanlı Sûfîlerinin Ebeveyn-i Resûl Risâleleri”. Rûhu Pak Ceddi Pak: Abdülehad Nûrî-i Sîvâsî’nin Ebeveyn-i Resûl Risâlesi (İnceleme-Metin). mlf. Abdülehad Nûrî. 50-78. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fazl. Müsnedü’d-Dârimî el-maʿrûf bi-Süneni’d-Dârimî. thk. Hüseyn Selîm Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût – Muhammed Kâmil Karabelli. 7 cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Fıḳhü’l-ekber. Ankara: Milli Kütüphane, 1318/3, 53b-54b.
• Erdoğan, İsmail. “Hatibzadeler Ailesinin Amasya İlim Adamları Arasındaki Yeri”. Uluslara-rası Amasya Âlimleri Sempozyumu 21-23 Nisan 2017 Bildiriler Kitabı. 2/405-412. Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017.
• Erken Dönem Osmanlı İlmiye Teşkilatı Kaynakları: XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulema Defterleri. haz. Ercan Alan – Abdurrahman Atçıl. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2018.
• Furat, Ahmet Suphi. “Hatib Kasımoğlu, Hayatı ve Eserleri”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu 21-23 Nisan 2017 Bildiriler Kitabı. 2/381-386. Amasya: Amasya Üniversitesi, 2017.
• Gazzî, Ebü’l-Mekârim Necmüddin Muhammed b. Muhammed el-Âmirî ed-Dımaşkī. el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. thk. Halîl el-Mansûr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Gömbeyaz, Kadir. “Ebeveyn-i Resûl Meselesine Özgün Yaklaşımlar: İbrahim el-Halebî’ye (ö. 956/1549) Nispet Edilen Bir Risalenin Neşri ve Analizi”. Bilimname 38/2 (2019), 57-81. https://doi.org/10.28949/bilimname.592278
• Gömbeyaz, Kadir. “İbnü’l-Cezerî’ye Nispet Edilen Ebeveyn-i Resûl Risalesi Üzerine Birtakım Mülahazalar”. Uluslararası İbnü’l-Cezerî Sempozyumu 01-04 Kasım 2018/Bursa. 907-922. An-kara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Gürbüz, İncinur Atik. “Tuhfetü’l-Uşşâk Üzerine Tespitler”. Tuhfetü’l-Uşşâk. mlf. Kāsımî. 11-102. Ankara: Grafiker Yayınları, 2019.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2002.
• Halebî, İbrâhim b. Muhammed b. İbrâhim. Risâle fî ḥaḳḳı ebeveyi’r-Resûl. thk. Ebü’l-Berâ’ Ali Rızâ b. Abdullah b. Ali Rızâ el-Medenî. Kahire: Dâru’l-Meâric, 2008.
• Halebî, İbrâhim b. Muhammed b. İbrâhim (?). Risâle fî şerefi’l-Ḳuraşi Nebiyyinâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 2061/2, 73a-75a.
• Husayn, Nebil A. “Treatises on the Salvation of Abū Ṭālib”. Shii Studies Review 1 (2017), 3-41. https://doi.org/10.1163/24682470-12340001
• İbn Kemal Paşa, Şemsüddin Ahmed b. Süleyman. el-Ferâʾid ve’l-fevâʾid. thk. Ahmed Fevvâz el-Humeyyir. Mecmûʿu resâʾili’l-ʿAllâme İbn Kemâl Bâşâ el-müteveffâ senete 940 h. der. Mu-hammed Hallûf el-Abdullah. 3/203-359. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
• İbn Kemal Paşa, Şemsüddin Ahmed b. Süleyman. Münîre (fi’l-mevâʿiẓ ve’l-ʿaḳāʾid). thk. Ham-za el-Bekrî. Mecmûʿu resâʾili’l-ʿAllâme İbn Kemâl Bâşâ el-müteveffâ senete 940 h. der. Mu-hammed Hallûf el-Abdullah. 5/7-163. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
• İbn Kemal Paşa, Şemsüddin Ahmed b. Süleyman. Risâle fî ḥaḳḳı ebeveyi’n-Nebî. thk. Abdül-cevâd Hammâm. Mecmûʿu resâʾili’l-ʿAllâme İbn Kemâl Bâşâ el-müteveffâ senete 940 h. der. Muhammed Hallûf el-Abdullah. 5/345-362. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
• İbn Kemal Paşa, Şemsüddin Ahmed b. Süleyman. Risâletü’ṭ-ṭafra. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmaları, 100, 118a-122a.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Nâsıruddin ed-Dımaşkī, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah. Mevridü’ṣ-ṣâdî fî mevlidi’l-Hâdî. thk. Hüseyn Muhammed Ali Şükrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman el-Bağdâdî. Nâsiḫu’l-ḥadîs ve mensûḫuhû. thk. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî. Zerkā: Mektebetü’l-Menâr, 1988.
• İbnü’l-Hatîb, Muhyiddin Mehmed b. Molla el-Hatîb Kāsım el-Amâsî. İnbâʾü’l-ıṣṭıfâʾ fî ḥaḳḳı âbâʾi’l-Muṣṭafâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 405/4, 79b-109b.
• İbnü’l-Hatîb, Muhyiddin Mehmed b. Molla el-Hatîb Kāsım el-Amâsî. İnbâʾü’l-ıṣṭıfâʾ fî ḥaḳḳı âbâʾi’l-Muṣṭafâ. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyyüddin, 484, 1a-52b.
• İbnü’l-Hatîb, Muhyiddin Mehmed b. Molla el-Hatîb Kāsım el-Amâsî. Tuḥfetü’l-ʿuşşâḳ. İzmir: İzmir Milli Kütüphane, 778/2, 1b-29a.
• İbnü’l-Hatîb, Muhyiddin Mehmed b. Molla el-Hatîb Kāsım el-Amâsî. Tuḥfetü’l-ʿuşşâḳ. Sü-leymaniye Kütüphanesi, Serez, 3995, 8a-36a.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Abdülkādir el-Arnâût – Mahmûd el-Arnâût. 10 Cilt. Dımaşk - Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Kalaycı, Mehmet. “18. Yüzyıl Osmanlı Dinî Düşüncesinde Mâturîdîlik Vurgusu: Hanefîlik-ten Mâturîdîliğe Giden Sürece Dair Bir Tahlil”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler - XVIII. Yüzyıl. ed. Ahmed Hamdi Furat vd. 2/47-95. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Kalaycı, Mehmet. Osmanlı Sünnîliği: Tarihsel-Sosyolojik Bir Tahlil Denemesi. Ankara: Otorite Yayınları, 2015.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. tsh. M. Şerefeddin Yaltkaya – Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Mîzânü’l-ḥaḳ fî iḫtiyâri’l-eḥaḳ. İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Gazetehânesi 1280 H.
• Kılavuz, Ulvi Murat. “Mezhebî Kimlik, Siyasal Mücadele ve Toplumsal Gerçeklik Sarmalın-da Bir Âlim-Bürokrat Olarak Kemalpaşazâde: Ebeveyn-i Resûl Risâlesi Bağlamında Bir Değerlendirme”. Uluslararası Kemalpaşazâde (İbn Kemal) Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol vd. 1/199-222. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Kummî, Şeyh Sadûk Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. el-Hüseyn b. Mûsâ İbn Bâbeveyh. el-İʿtiḳādât. thk. İsâmüddin es-Seyyid. Kum: el-Mu’temeru’l-Âlemî li-Elfiyyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413 H.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Hişâm Semîr el-Buhârî. 22 cilt. 2. Basım, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. Kitâbü’t-Teẕkire bi-aḥvâli’l-mevtâ ve ʿulûmi’l-âḫıre. thk. Sâdık b. Muhammed b. İbrâhim. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1425 H.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne: Tefsîru’l-Mâtürîdî. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. haz. Nuri Akbayar – Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîḥu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955-1956.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddin Ömer b. Muhammed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 15 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Nûrî, Abdülehad. Teʾdîbü’l-mütemerridîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 5293. 278b-315a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Tefsîru’l-Faḫri’r-Râzî el-meşhûr bi’t-Tefsîri’l-kebîr ve Mefâtîḥi’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Rûmî, Hakîm İshâk. Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber el-müsemmâ Muḫtaṣaru’l-ḥikmeti’n-nebeviyye. thk. Bajazid Nicević. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Saçaklızâde, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Bekir el-Mar‘aşî el-Hanefî. Risâle fî ḥaḳḳı vâlideyi’n-Nebî. Dersaâdet: Mahmud Bey Matbaası, 1306 H.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed. el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene fî beyâni kesîrin mine’l-eḥâdîsi’l-müştehire ʿale’l-elsine. thk. Abdullah Muhammed es-Sıddîk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1979.
• Sînobî, İlyas b. İbrâhim. Şerḥu’l-Fıḳhi’l-ekber (Fıkh-ı Ekber Şerhleri ve İlyâs b. İbrâhîm es-Sînobî’nin Fıkh-ı Ekber Şerhi içinde). thk. Fethi Kerim Kazanç. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. Neşru’l-ʿalemeyni’l-münîfeyn fî iḥyâʾi’l-ebeveyni’ş-şerîfeyn. er-Resâʾilü’l-ʿaşr. 103-118. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. Evâʾilü’l-maḳālât. thk. İbrâhim el-Ensârî. Kum: el-Mu’temeru’l-Âlemî li-Elfiyyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413 H.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Tefsîru’ṭ-Ṭaberî: Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Cîze: Dâru Hecr, 2001.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Bey-rut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1975.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemî. Sünenü’t-Tirmiẕî. thk. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî – Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlü Selmân. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1996.
• Turgut, Ali. “Muhyiddin Mehmed, Hatibzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/84. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Tümer, Günay. “Âzer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/316-317. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Üzüm, İlyas. “Molla Kābız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/254-255. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârezmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳi ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvad. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1998.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâʾ. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.