Hz. Ömer’in Mâlî Düzenlemeleri: [Irak Bölgesindeki] Vergiler

Yıl 2014, Cilt: 23 Sayı: 2, 185 - 221, 11.08.2015

Halil Hançabay , Abdülaziz Dûrî

Öz

Fethedilen bölgelerde vergilerle ilgili kapsamlı düzenlemeler Hz. Ömer zamanında başlamıştır. Hz. Ömer’in düzenlemeleri hakkında araştırma yapmak ilk kaynakların çok iyi bir şekilde anlaşılmasını gerektirmektedir. İlk dönemdeki antlaşmalar [vergilerle ilgili] ıstılahları o günkü anlamlarıyla kullanan muasır metinler olduğu için tarih kaynaklarında [bu antlaşmalara] önem verildiği görülür. Fakihleri ilgilendiren şey tarihî gelişimin izinin sürülmesi değil, fıkhî esasların vaz edilmesi olmakla birlikte onlar görüşlerini ve fikirlerini beyan ederken pratik uygulamalara işaret etmişler; bu düzenlemelerin bir kısmını geçmiş uygulamalar olarak geçerli kabul ederken diğer bir kısmını reddetmişler, bir takım düzenlemeleri de görmezden gelmişlerdir.

Kaynakça

• Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmet b. Yahya (ö. 279/892-93), Fütûhu’l-büldân, Kahire: Şirketü tab’i’l-kütübi’l-Arabiyye 1901.
• Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs (ö. 331/942-43), el-Vüzerâ ve’l-küttâb (nşr. Mustafa Sakkâ ve dğr.), Kahire: [y.y.] 1938.
• Daniel Dennet, el-Cizye ve’l-İslâm (İngilizceden çev. Fevzi Fehim Câdullah), Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayât 1960.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Davud (ö. 282/895), el-Ahbâru’t-tıval (nşr. Abdülmunim Âmir), Beyrut: Dâru’l-mesîra 1960; Dımaşk: Vizâretü’s-sekâfe ve’l-irşâdi’l-kavmî 1980.
• Dûrî, Abdülaziz, en-Nuzumu’l-İslâmiyye: el-hilâfe, ed-derâib, ed-devâvîn ve’l-vizâre, Bağdat: Matbaatu Necîb 1950.
• Ebû Hilâl el-Askerî, Hasan b. Abdullah (ö. 400/1009’dan sonra), el-Evâil (nşr. Muhammed Seyyid Vekîl), Medine: [y.y.] 1966.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm el-Herevî (ö. 224/838), el-Emvâl (nşr. Muhammed Hâmid el-Fakî), I-IV, Kahire: [y.y.] 1934/1353.
• Ebû Yusuf, Ya‘kûb b. İbrahim (ö. 182/798), Kitâbu’l-harâc, Kahire: Matbaatu’s-selefiyye [t.y.]
• Grignaschi, Mario, “La Nihayatu-l-‘Arab fi ahbâri-I-Furs wa-I-‘Arab et Les Siyaru Mulûki-l-‘Ağam du ps Ibn al-Muqaffa‘, Bulletin D'études Orientales, 26 (1973), s. 83-184.
• Grohmann, Adolf, From the World of Arabic Papyri, (Shafik Ghorbal-Bey’in takdimiyle), Cairo: Al-Maareef Press 1952.
• Goodblatt, David M., “The Poll Tax in Sasanian Babylonia” Journal of the Economic and Social History of the Orient (JESHO), 22 (1979), s. 233–295.
• Hamîdullah, Muhammed, Mecmû‘atu’l-vesâiki’s-siyâsiyye fi’l-ahdi’n-nebevî ve’l-hilâfeti’r-râşide, Kahire: Lecnetü’t-te’lîf ve’t-terceme ve’n-neşr 1940.
• Harizmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 387/997), Mefâtîhu’l-ulûm (nşr. el-İdâretü’t-tıbâatu’l-münîriyye), Kahire: Matbaatu’ş-şark 1923(?)/1342.
• Hilâl b. Yahyâ er-Ra’y, Ebû Bekr b. Müslim el-Basrî (ö. 245/860), Ahkâmu’l-vakf, Haydarabad-Dekkan: Dâiratü’l-maarifi’l-Osmâniyye 1355/[1936?].
• İbn Abdilhakem Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah (ö. 257/871), Fütûhu Mısr ve ahbâruhâ, [nşr. Charles C. Torrey, Leiden: Brill 1920; ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 2008].
• İbn Âdem el-Kureşî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Süleyman (ö. 203/818), Kitâbu’l-harâc (nşr. Ahmed Muhammed Şakir), Kahire: Mektebetü dâru’t-turâs [t.y.]
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım (ö. 571/1176) Târîhu medîneti Dımaşk (nşr. Salahaddin Müneccid), I-X, Dımaşk: el-Mecmeu’l-ilmî el-Arabî 1951-1975.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed (IV./X. yüzyıl), Sûratu’l-arz (nşr. J. H. Kramers), Leiden: Brill 1938.
• İbn Hurdâzbih, Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah (ö. 300/912-13), el-Mesâlik ve’l-memâlik (nşr. Michael Jan De Goeje), Leiden: Brill 1306 [1888?].
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (ö. 421/1030), Kitâbu tecâribi’l-ümem ve teâkibi’l-himem (nşr. H. F. Amedroz-D. S. Margoliouth), I-II, Kahire: [Şeriketü’t-temeddüni’s-sınâiyye] 1914-1915.
• İbn Rüste, Ahmed b. Ömer (ö. 300/913’ten sonra), el-A‘lâku’n-nefîse (nşr. Michael Jan De Goeje), Leiden: Brill 1892.
• Kudâme b. Ca‘fer (ö. 337/948 [?]), el-Harâc ve sınâatu’l-kitâbe (nşr. Muhammed Hüseyin ez-Zebîdî), Bağdat: Vizâretü’s-sekâfe ve’l-‘ilâm 1981.
• Lokkeard, Fred, Islamic Taxation in the Classical Period, with Special Reference to Circumstances in Iraq, Copenhagen: Branner and Korch 1950.
• Makrîzî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali (ö. 845/1442), el-Hıtatu’l-Makrîzî, Kahire: Matbaatu Bulak [t.y.]
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali (ö. 450/1058), el-Ahkâmu’s-sultâniyye, Kahire: [y.y.] 1909.
• Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), et-Tenbîh ve’l-İşrâf (nşr. Abdullah İsmail es-Sâvî), Kahire: Mektebetü’l-meşrıki’l-İslâmiyye 1983.
• ___, Mürûcu’z-zeheb ve meâdînu’l-cevher (nşr. C. Barbier de Meynard- Pavet De Courteille), I-IX, Paris: el-Matbaatu’l-Askeriyye (Imprimerie Imperiale) 1841–1877.
• Morony, Michael G., “Land holding in Seventh-Century Iraq: Late Sasanian and Early Islamic Patterns”, The Islamic Middle East, 700–1900: Studies in Economic and Social History (ed. Abraham L. Udovitch), Princeton: Darwin Press 1981.
• ___, “The Effects of the Muslim Conqest on the Persian Population of Iraq”, Iran, 14 (1976), s. 41-59.
• Newman, Rabbi J., The Agricultural Life of the Jews in Babylonia between the Years 200 C.E. and 500 C.E., London: Oxford University Press 1932.
• Pigulevskaja, N., Les Villes de l’etat Iranien aux epoques parthe et Sassanide: Contribution a l’historie sociale de la Basse Antiquite Paris: Mouton 1963.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir (ö. 310/923), Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk, I-III, Beyrut: Mektebetü’l-hayyât [t.y.] (Leiden baskısından ofset baskı).
• ___, İhtilâfu’l-fukahâ (nşr. Frederic Kern), 2. Baskı, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye 1902.
• Wellhausen, Julius, Târîhu’d-Devleti’l-Arabiyye min zuhûri’l-İslâm ilâ nihâyeti’d-Devleti’l-Ümeviyye (Almancadan çev. Muhammed Abdulhâdî Ebû Rayde), Kahire: Lecnetü’t-te‘lîf ve’t-terceme ve’n-neşr 1958.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ya‘kûb (ö. 292/905’ten sonra), Târîhu’l-Ya‘kûbî, I-III, Necef: el-Mektebetü’l-Murtazaviyye 1939/1358.