İbn Hazm’da Nübüvvet Tasavvuru

Yıl 2015, Cilt: 24 Sayı: 1, 1 - 31, 07.10.2015

Ulvi Kılavuz

Öz

Diğer ilim dalları yanı sıra kelâm sahasında da önemli telifleri bulunan İbn Hazm, eleştirel bakış açısı ve kendine özgü düşünce sistemi ile ön plana çıkmış bir düşünürdür. Peygamberlik konusuna ilişkin yaklaşımlarında da bu yapısının izlerini görmek mümkündür. Belirli bir kelâmî geleneği/mezhebi takip etmemekle birlikte kendisini Sünnî olarak tanımlayan İbn Hazm, büyük ölçüde Sünnî kelâmcıların bu konudaki görüşleri ile mutabakat hâlindedir. Ancak öte yandan yer yer onlara sert eleştiriler yöneltmekte, bazı konularda diğer Sünnî müelliflerde görülmeyen ileri tespit ve yorumlarda bulunmakta, hatta zaman zaman, daha ziyade Mutezile gibi muhalif mezheplere nispet edilen görüşleri benimseyebilmektedir. Bu durum, onun özgün ve bağımsız yaklaşımının önemli bir göstergesidir.

Anahtar Kelimeler: İbn Hazm, peygamberlik, mucize ve keramet, ismet, kadının peygamberliği

 

Ibn Hazm’s Concept of Prophethood (Nubuwwa)

Abstract
Ibn Hazm, who had significant works on Islamic theology as well as on other Islamic disciplines, is an intellectual/scholar who became prominent by his critical thought and attitude along with his peculiar point of view. These characteristics appear on his opinions on the issue of prophethood. Identifying himself as a Sunnī, even if he was not a strict follower of a particular theological tradition or school, Ibn Hazm was largely in agreement with the other Sunnī theologians on the issue. Sometimes, however, he harshly criticizes these theologians, comes forward with assertions and interpretations which are not seen in other scholars and even embraces certain positions that are perceived to be originated from opponent schools such as Mu’tazila. This, in fact, is an indication of his authentic and independent approach.

Key Words: Ibn Hazm, prophethood, miracle, saintly miracle (karāma) infallibility of the prophets (‘isma), prophethood of women

Anahtar Kelimeler

İbn Hazm, peygamberlik, mucize ve keramet, ismet, kadının peygamberliği

Kaynakça

• Adam, Hüdaverdi, “Nübüvvet’e Dair İki Mesele: Nebi ile Rasul Arasındaki
• Fark ve Kadının Peygamberliği”, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
• Dergisi, 1 (1996), s. 57-106.
• Akçay, Mustafa, “Bir Kelâm Problemi Olarak Nübüvvetin İmkânı”, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2001), s. 217-246.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddîn Ali b. Sultan Muhammed Molla (ö.
• /1605), Minehu’r-ravzi’l-ezher fî şerhi’l-Fıkhi’l-ekber (Vehbi Süleyman Ğâvicî’nin et-Ta’lîku’l-müyesser alâ Şerhi’l-Fıkhi’l-ekber’i ile birlikte), Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye 1998.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddîn Ali b. Muhammed b. Salim (ö. 631/1233),
• Ebkâru’l-efkâr fî usûli’d-dîn (nşr. Ahmed Muhammed el-Mehdî), I-V, 2. bs., Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye 2004.
• ___, Ğâyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm (nşr. Hasan Mahmud Abdüllatîf), Kahire: el-Meclisü’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye Lecnetü ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî 1971.
• Ardoğan, Recep, “Kelamcılara Göre Nübüvvette Erkeklik Şartı”,
• Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 10/19 (2012), s. 75-104.
• Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed (ö. 1277/1860), Hâşiyetü’l-İmâm el- Beycûrî alâ Cevhereti’t-tevhîd el-müsemmâ Tuhfete’l-mürîd alâ Cevhereti’ttevhîd (nşr. Ali Cum’a Muhammed), Kahire: Dâru’s-selâm 2002.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tahir (ö. 429/1038), el-Fark beyne’l-fırak (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid), Kahire: Mektebetü dâri’ttürâs t.y.
• ___, Kitâbü usûli’d-dîn, 3. bs., Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye 1981.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib (ö. 403/1013), el-İnsâf fîmâ yecibü i’tikâdühû ve lâ yecûzü’l-cehlü bihî (nşr. Muhammed Zâhid el- Kevserî), 2. bs., Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs 2000.
• ___, et-Temhîd fi’r-red ale’l-mülhideti’l-muattıla ve’r-Râfıza ve’l-Havâric ve’l- Mu’tezile (nşr. Mahmud Muhammed el-Hudayrî-Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde), Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî 1947.
• ___, Kitâbü’l-beyân ani’l-fark beyne’l-mu’cizât ve’l-kerâmât ve’l-hiyel ve’l-kehâne ve’s-sihr ve’n-nârancât (nşr. Richard J. McCarthy), Beyrut: el-Mektebetü’şşarkiyye 1958.
• Beyâzîzâde Ahmed Efendi (ö. 1098/1687), İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm (nşr. Yusuf Abdürrezzak eş-Şâfiî), Karaçi: Zamzam Publishers 2004.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/870), el-Câmiu’s-Sahîh (şrh. ve haz. Muhibbüddîn el-Hatîb ve dğr.), I-IV, Kahire: el-Matbaatü’sselefiyye 1980.
• Bulut, Mehmet, Ehl-i Sünnet ve Şia’da İsmet İnancı, İstanbul: Risale Yayınları 1991.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Garânîk”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIII, 361-366.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed b. Ali (ö. 816/1413),
• Şerhu’l-Mevâkıf (nşr. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî), I-VIII, Beyrut: Dâru’lkütübi’l-ilmiyye 1998.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rükneddîn Abdülmelik b. Abdullah (ö. 478/1085), el-
• Akîdetü’n-Nizâmiyye (nşr. Muhammed ez-Zebîdî), Beyrut: Dâru’n-nefâis
• -
• ___, Kitâbü’l-irşâd ilâ kavâtıi’l-edille fî usûli’l-i’tikâd (nşr. Muhammed Yusuf Musa-Ali Abdülmün’im Abdülhamid), Kahire: Mektebetü’l-Hancî 1950.
• Devvânî, Ebû Abdullah Celâleddîn Muhammed b. Es’ad b. Muhammed (ö.
• /1502), Celâl (Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye), İstanbul: y.y. 1310.
• Ebû Azbe, Hasan b. Abdülmuhsin (ö. 1172/1759), er-Ravzatü’l-behiyye fîmâ beyne'l-Eşâire ve’l-Mâtürîdiyye, Haydarabad: Dâiretü’l-maârifi’n-
• Nizâmiyye 1322.
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ, Muhammed b. Hüseyin (ö. 458/1066), el-Mu’temed fî
• usûli’d-dîn (nşr. Vedî Zeydân Haddâd), Beyrut: Dâru’l-meşrik 1974.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail (ö. 324/935-936), Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn (nşr. Hellmut Ritter), I-II (tek cilt hâlinde), 3. bs.,
• Wiesbaden: Franz Steiner Verlag 1980.
• Fazlur Rahman (ö. 1988), Prophecy in Islam: Philosophy and Orthodoxy, London: George Allen & Unwin 1958.
• Frank, Richard M. (ö. 2009), “Al-Ustādh Abū Isḥāḳ: An ‘Aḳīda together with Selected Fragments”, Mélanges de l’Institute Dominicain d’Études Orientales du Caire, 19 (1989), s. 129-202.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (ö. 505/1111), İtikadda Orta Yol (el-İktisâd fi’l-i’tikâd) (nşr. ve çev. Osman Demir), İstanbul: Klasik Yayınları 2012.
• ___, Hakikat Arayışı: el-Münkız mine’d-Dalâl (nşr ve çev. Abdurrezzak Tek), Bursa: Emin Yayınları 2013.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan el-İsfahânî (ö. 406/1015),
• Mücerredü makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş’arî (nşr. Daniel Gimaret),
• Beyrut: Dâru’l-meşrik 1987.
• ___, Şerhu’l-Âlim ve’l-müteallim (Ahmed Abdürrahim es-Sâyih-Tevfik Ali
• Vehbe), Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye 2008.
• ___, Tefsîru’l-Kur’ân (İbn Furak Tefsiri kaydıyla; Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, no. 50, 227 vr.).
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şehabeddîn Ahmed (ö. 852/1449), Fethu’lbârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî (nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî-
• Muhibbüddîn el-Hatîb), I-XIII, Beyrut: Dâru’l-marife t.y.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed (ö.
• /1406), Mukaddimetü İbn Haldûn (nşr. Abdullah Muhammed ed-
• Dervîş), I-II, Dımeşk: Dâru Ya’rib 2004.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî el-Endelüsî (ö. 456/1064), el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal (nşr. Muhammed İbrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra), I-V, Beyrut: Dâru’l-cîl 1998.
• ___, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm (nşr. Ahmed Muhammed Şakir), I-VIII, Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde 1980.
• ___, İlmü’l-kelâm alâ mezhebi Ehli’s-sünne ve’l-cemâa (nşr. Ahmed Hicâzî es- Sekkâ), Kahire: el-Mektebü’s-sekâfî 1989.
• ___, Kitâbü’d-dürre fîmâ yecibü i’tikâdühû (nşr. Ahmed b. Nâsır b. Muhammed el-Hamed-Saîd b. Abdurrahman b. Musa el-Kazakî), Mekke: Mektebetü’ttürâs 1988.
• ___, el-Muhallâ (nşr. Ahmed Muhammed Şakir), I-XI, Kahire: İdaretü’ttıbâati’l-münîriyye 1347-1352.
• ___, el-Usûl ve’l-fürû’ (nşr. Âtıf Muhammed el-Irâkî-Süheyr Fazlullah Ebû
• Vâfiye-İbrahim İbrahim Hilâl), I-II, Kahire: Dâru’n-nehdati’l-Arabiyye
• -
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Ömer (ö. 774/1373), Tefsîru’l-
• Kur’âni’l-azîm (nşr. Sami b. Muhammed es-Selâme), I-VIII, 2. bs., Riyad: Dâru Tayyibe 1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî (ö. 273/887), Sünenü İbn Mâce (nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî), I-II, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye 1952.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takiyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm (ö.
• /1328), Kitâbü’n-nübüvvât (dirase ve nşr. Abdülaziz b. Salih et-Tavyân), I-II (tek cilt hâlinde), Riyad: Mektebetü edvâi’s-Selef 2000.
• ___, Mecmûatü’l-fetâvâ (nşr. Âmir el-Cezzar-Enver el-Bâz), I-XXXVII, 3. bs., el-Mansûre: Dâru’l-vefâ’ 2005.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn Mahmud b. Muhammed el-Hârezmî (ö.
• /1141), Kitâbü’l-fâik fî usûli’d-dîn (giriş ve nşr. Wilferd Madelung-
• Martin McDermott), Tahran: Iranian Institute of Philosophy & Institute of
• Islamic Studies Free University of Berlin 2007.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed (ö. 756/1355), el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm, Beyrut: Âlemü’l-kütüb t.y.
• Kâdî Abdülcebbâr, İmâdüddîn Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-
• Hemedânî (ö. 415/1025), el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, XV (et-
• Tenebbü’ât ve’l-mu’cizât) (nşr. Mahmud el-Hudayrî-Mahmud Muhammed Kâsım), Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’t-te’lîf ve’l-enbâ’ ve’n-neşr 1965.
• Kemaleddîn İbn Ebî Şerîf (ö. 906/1500), Kitâbü’l-müsâmere bi-şerhi’l-Müsâyere (İbnü’l-Hümâm’ın el-Müsâyere ve İbn Kutluboğa’nın Hâşiye’si ile birlikte), Bulak: el-Matbaatü’l-kübra’l-emîriyye 1317, İstanbul: Çağrı Yayınları 1979.
• Koloğlu, Orhan Şener, “Kelâm ve Mezhepler Tarihi Literatüründe
• Berâhime”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 13/1 (2004), s. 159-193.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî (ö. 671/1273), el-
• Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin limâ tezammenehû mine’s-Sünne ve âyi’l-furkân (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), I-XXIV, Beyrut:
• Müessesetü’r-risâle 2006.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerim b. Hevâzin (ö. 465/1072), er-Risâletü'l-Kuşeyriyye (nşr. Halil el-Mansûr), Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye 2001.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ahmed b. el-Hüseyn b. Ebî Hâşim el-Hüseynî (ö.
• /1034), Ta’lîk alâ Şerhi’l-usûli’l-hamse (Şerhu’l-usûli’l-hamse adıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osman), Kahire: Mektebetü
• Vehbe 1965.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud (ö. 333/944), Kitâbü’t-tevhîd (nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi), Ankara: İSAM Yayınları 2003.
• ___, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm el-müsemmâ Te’vîlâtü Ehli’s-sünne (nşr. Fâtıma Yusuf el-Hıyemî), I-V, Beyrut: Müessesetü’r-risâle nâşirûn 2004.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî (ö.
• /875), Sahîhu Müslim (nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî), I-V, Kahire:
• Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye 1955-1956.
• Necrânî (Bahrânî ?) (ö. VII./XIII. yüzyıl), Takiyyüddîn Muhtâr b. Mahmud
• el-Ucâlî, el-Kâmil fi’l-istiksâ’ fîmâ beleğanâ min kelâmi’l-kudemâ’ (nşr. es-Seyyid Muhammed eş-Şahid), Kahire: el-Meclisü’l-a’lâ li’ş-şuûni’lİslâmiyye Lecnetü ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî 1999.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hafızuddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmud (ö.
• /1310), el-Umde fi’l-akâid (İslâm İnancının Ana Umdeleri) (Türkçe
• tercümesiyle birlikte nşr. Temel Yeşilyurt), Malatya: Kubbealtı Yayıncılık
• -
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed (ö. 508/1115),
• Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn (nşr. Claude Salamé), I-II, Dımeşk: Institut Français de Damas 1990, 1993.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahya b. Şeref b. Mûrî (ö. 676/1277),
• Hilyetü’l-ebrâr ve şiâru’l-ahyâr fî telhîsi’d-daavât ve’l-ezkâri’l-müstehabbe fi’lleyl ve’n-nehâr el-ma’rûf bi’l-Ezkâri’n-Neveviyye (nşr. Abdülkadir el-Arnaût), Dımeşk: Dâru’l-mellâh 1971.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Hasan (ö. V/XI. yüzyılın ilk
• yarısı), Ziyâdâtü’ş-Şerh (A Mu‘tazilite Treatise on Prophethood and Miracles: Being Probably the Bāb ‘alā l-nubuwwah from the Ziyadat al-sharḥ by Abū Rashīd al-Nīsābūrī [Doktora tezi] içinde nşr. Richard C. Martin), New York: New York University 1975.
• Okumuş, Bünyamin, “Garanik Hadisesi Bağlamında İbn Teymiyye’ye Göre İsmet Kavramı: Nebevi Metinlerin Neshi ve Tebdili Meselesi (I)”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 8/1 (2010), s. 237-260.
• ___, “İbn Teymiyye’ye Göre İsmet Kavramı Bağlamında Nebevî Metinlerin Neshi ve Tebdili Meselesi (II)”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 8/2 (2010), s. 147-168.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin (ö. 493/1100),
• Usûlü’d-dîn (nşr. Hans Peter Linss), Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye
• -
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer (ö. 606/1210), en-
• Nübüvvât ve mâ yetealleku bihâ (nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ), Beyrut &
• Kahire: Dâru İbn Zeydûn & Dâru’l-külliyyâti’l-Ezheriyye 1986.
• ___, İsmetü’l-enbiyâ’ (nşr. Muhammed Hicâzî), Kahire: Mektebetü’ssekâfeti’d-dîniyye 1986.
• ___, Kitâbü’l-erbaîn fî usûli’d-dîn (nşr. Ahmed Hicazî es-Sekkâ), I-II (tek cilt hâlinde), Beyrut: Dâru’l-cîl 2004.
• ___, Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-ulemâ’ ve’l-hukemâ’ ve’l-mütekellimîn (nşr. Taha Abdürraûf Sa’d), Kahire: Mektebetü’lkülliyyâti’l- Ezheriyye t.y.
• ___, er-Riyâzu’l-mûnika fî ârâi ehli’l-ilm (nşr. Es’ad Cum’a), Kayrevan:
• Merkezü’n-neşri’l-câmiî 2004.
• ___, Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî el-meşhûr bi’t-Tefsîri’l-kebîr ve Mefâtîhi’l-ğayb, I-XXXII, Beyrut: Dâru’l-fikr 1981.
• Sâbûnî, Nureddîn Ahmed b. Mahmud (ö. 580/1184), el-Bidâye fî usûli’d-dîn (Türkçe tercümesiyle birlikte nşr. Bekir Topaloğlu), 5. bs., Ankara:
• Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 1995.
• ___, el-Kifâye fi’l-hidâye (nşr. Muhammed Aruçi), Beyrut: Dâru İbn Hazm 2014.
• Serdar, Murat, İbn Hazm'ın Kelâmî Görüşleri (Doktora Tezi; Erciyes
• Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Kayseri 2005.
• ___, “Ehl-i Sünnet İnancında Kerâmetin İmkân ve Vukû’u Problemi”,
• Bilimname, 8/19 (2010/2), s. 25-46.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâceddîn Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî (ö. 771/1170),
• Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ (nşr. Mahmud Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettah Muhammed el-Hulv), I-X, Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-
• Halebî 1964.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâceddîn Muhammed b. Abdülkerîm (ö. 548/1153),
• Nihâyetü'l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm (nşr. Alfred Guillaume), Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye 2009.
• Şerîf el-Murtazâ, Ebü’l-Kâsım Alemülhüdâ Ali b. el-Hüseyin (ö. 436/1044), Tenzîhü’l-enbiyâ’, Kum: İntişârâtü’ş-Şerîf er-Radî 1376 H.Ş.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mesûd b. Ömer b. Abdullah (ö. 792/1390), Şerhu’l-
• Akâidi’n-Nesefiyye (nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ), Kahire: Mektebetü’lkülliyyâti’l-Ezheriyye 1988.
• ___, Şerhu’l-Makâsıd (nşr. Abdurrahman Umeyra), I-V, 2. bs., Beyrut: Âlemü’lkütüb 1998.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî (ö. 279/892), el-
• Câmiu’s-sahîh (nşr. Beşşar Avvad Ma’rûf), I-VI, 2. bs., Beyrut: Dâru’lğarbi’l-İslâmî 1998.
• Türcan, Galip, “İbn Hazm’a Göre Ehl-i Sünnet Kavramının İçeriği”, Milel ve Nihal, 6/3 (2009), s. 81-95.
• Yavuz, Salih Sabri, İslâm Düşüncesinde Nübüvvet, İstanbul: İnsan Yayınları 1998.
• ___, “Ehl-i Sünnet ve Mutezile Bağlamında Doğruluk Ölçüsü Olarak
• Keramet”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 3/1 (2005), s. 91-116.
• Yavuz, Yusuf Şevki, İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti: Ahmed b. Hanbel, İbn Furek, Kadı Beyzavi, İstanbul: Kültür Matbaacılık 1989.
• ___, “İbn Fûrek”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIX, 495-498.
• ___, “İbn Hazm (İtikadî Görüşleri)”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XX, 52-56.
• ___, “Usûl-i selâse”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLII, 212.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed b. Muhammed (ö.
• /1790), İthâfü’s-sâdeti’l-müttakîn bi-şerhi İhyâi ulûmi’d-dîn, I-VIII,
• Beyrut: Dâru’l-fikr t.y.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed (ö.
• /1144), el-Keşşâf an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’tte’vîl (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavvad), I-VI, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân 1998.