Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkında İki Eseri

Yıl 2015, Cilt: 24 Sayı: 1, 33 - 64, 07.10.2015

İbrahim Yıldız

Öz

Dillerin en belirgin özelliğinin zamanla yenilenmesi, gelişmesi ve değişmesi olduğu dikkate alındığında, insanlık tarihinin belli bir döneminde, belli bir muhitte nâzil olan Kur’ân’ın anlaşılmasında problem yaşanması gayet doğaldır. Bunu aşmanın en kesin metodunun, ilahî iradenin büründüğü biçimsel şartları dikkate alarak, nüzûl zamanındaki Arap dilinin yapısının bilinmesi olduğunu söyleyebiliriz. Bu sebeple tefsir ilmi açısından ilk üç asırda ortaya konulan filolojik çalışmaların önemi büyüktür. Bu dönemde Arapça’nın ve Kur’ân’ın geneline yönelik yapılan çalışmaların yanı sıra Kur’ânî kelime ve konularda risale türü filolojik çalışmalar da yapılmıştır. Araştırmamızda Zeccâc’ın Arap dilinin gramer ve lugat özelliklerini temel alarak yazdığı Tefsîru esma’illâhi’l-hüsnâ ve Kitâbü’l-ibâne ve’t-tefhîm ‘ân ma‘âni bismillâhirrahmânirrahîm  adlı iki risalesindeki besmele ve esmâ-i hüsnânın mana ve gramer yapıları ile ilgili görüşleri, bu görüşlerin temelleri ve etkileri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: ez-Zeccâc, tefsir, filolojik tefsir, Besmele, Esmâ-i Hüsnâ

Two Works of Abū Ishāq al-Zajjāj about al-Asmā al-Husnā and Basmala

Abstract

Considering that the most prominent feature of the languages is that they develops and changes over time, it is quite normal that there are some problems in understanding the Qur’ān which was sent down in a certain neighborhood and throughout a certain period of human history. We can say that the most accurate method for solving of this problem is to know the structure of the Arabic language at the time when it was sent down, while taking into account the formal requirements assuming of the will of the divine. Therefore, the philological works written in the first three centuries are of importance for the tafsīr. During this period, studies focused on Qur’anic vocabulary and topics such as treaties, as well as general studies on Arabic language and Qur’ān. In this paper, will be studied the views of al-Zajjāj, and their basis and effects, on the meaning and grammatical structures of the Basmala and al-Asmā al-Husnā in the two works Tafsīr asma’illâhi al-husnā and Kitāb al-ibāna wa al-tafhīm ‘ān ma‘ānī bismillāhirrahmānirrahīm written by al-Zajjāj considering the grammatical and lexical features of the Arabic language.

Key Words: al-Zajjāj, tafsīr, philologic tafsīr, Basmala, al-Asmā al-Husnā

Anahtar Kelimeler

ez-Zeccâc, tefsir, filolojik tefsir, Besmele, Esmâ-i Hüsnâ

Kaynakça

• Abduh, Muhammed, “Fatiha Tefsiri” (çev. Abdulkadir Şener, Mustafa Fayda), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (1968), s. 4-5.
• Albayrak, Halis, Tefsir Usûlü –Yöntem, Ana Konular, İlkeler, Teklifler-, İstanbul: Şule Yayınları 1998.
• Aycan, İrfan, “Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIV, 427-428.
• Aydın, İsmail, “Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11 (2011/1), s. 37-63.
• Aydın, Mehmet, Dilbilim El Kitabı -Temel Kavramlar ve Konular-, İstanbul: Akademik Kitaplar Yayınları 2014.
• Brockelmann, Carl, Târîhü’l-Edebi’l-Arabî (çev. Abdulhalîm Neccâr), Kahire: Dârü’l-ma‘ârif, t.y.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Ankara: Fecr Yayınları 2014.
• Cündioğlu, Dücane, Kur’an Çevirilerinin Dünyası, İstanbul: Kapı Yayınları 2011.
• Cündioğlu, Dücane, Kur’an’ı Anlama’nın Anlamı –Hermeneutik Bir Deneyim I-, İstanbul: Kapı Yayınları 2013.
• Çelebi, Muharrem, “Kutrub”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXVI, 494-495.
• Çetin, Abdurrahman, Kur’an Okuma Esasları, Bursa: Emin Yayınları 2013.
• Çetin, Nihad M., “Arap (Edebiyat)”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), III, 296.
• Dâvudî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî (ö. 945/1539 [?]), Tabakâtü’l-müfessirîn, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-‘ilmî 1983.
• Durmuş, İsmail, “Müberred”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 432.
• ___, “Sa‘leb”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXVI, 25.
• Ergin, Muharrem, Üniversiteler İçin Türk Dili, İstanbul: Bayrak Yayınları 1992.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher (ö. 370/980), Tehzîbü’l-luga (nşr. Heyet), I-XV, Kahire: Dârü’l-Mısriyye, t.y.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî (ö. 606/1210), Mefâtîhu’l-gayb (et-Tefsîrü’l-kebîr), I-XXXII, Beyrut: Dârü’l-fikr 1981.
• Gezgini Ali Galip, Tefsirde Semantik Metod ve Kur’ân’da “Kavm” Kelimesinin Semantik Analizi, İstanbul: Ötüken Yayınları 2002.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh (ö. 626/1229), Mu’cemü’l-üdebâ’ (İrşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb, İrşâdü’l-elibbâ’ ilâ ma‘rifeti’l-üdebâ’, Tabakâtü’l-üdebâ’) (nşr. İhsân Abbâs), I-VII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî 1993.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî (ö. 463/1071), Târihu Bağdâd (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), I-XVII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslamî 1422/2001.
• İbn Hallikân, Şemseddîn Ahmed b. Muhammed (ö. 681/1282), Vefeyâtü'l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zemân (nşr. İhsân Abbâs),I-VIII, Beyrut: Dâr-u sâdr 1968.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn el-Kaysî el-Kureşî eş-Şâfiî (ö. 774/1373), Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm (nşr. Sâmi b. Muhammed es-Selâme), I-VIII, Riyad: Dâru Tayyibe 1999.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî (ö. 711/1311), Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Beyrut: Dâru sâdır, t.y.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî (ö. 597/1201), Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr, I-IX, Beyrut: Mektebe-tü’l-İslâmî 1984.
• İbnü’l-Kıftî, Ebû Hasan Ali b. Yûsuf (ö. 646/1248), İnbâhü’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nühât (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrahim), Kahire – Beyrut: Dârü’l-fikri’l-Arabî – müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye 1986.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk (ö. 385/995 [?]), el-Fihrist (nşr. RızâTeceddüd), Tahran: [y.y.] 1971.
• İşler, Emrullah, “Zeccâc”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXIV, 173.
• Kâhyaoğlu, Yasin, “Ebu’l-Abbâs el-Muberrid’in Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve el-Kâmil” Adlı Eseri”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 10 (2013), s. 83-96.
• Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an’ı Anlamaya Katkısı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları 2010.
• Kasapoğlu, Abdurrahman, “Kur’an’ı Anlamada Semantik Yöntem”, Hikmet Yurdu Düşünce - Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 11 (2013), s. 105-178.
• Kâtip Çelebi (ö. 1067/1657), Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn (çev. Rüştü Balcı), I-V, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2007.
• Koç, Mehmet Akif, “John Burton’un “Kur’ân’da Gramer Hataları” Adlı Makalesinin Tenkidi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35 (1996), s. 553-559.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh (ö. 671/1273), el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân (nşr. Abdullah et-Türkî), I-XXIV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle 2006.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî (ö. 450/1058), en-Nüket ve’l-‘uyûn (nşr. Abdülmaksûd b. Abdur-rahîm), I-VI, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye/müessesetü’l-kütübi’s-sikâfiyye t.y.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî (ö. 710/1310), Tefsîrü’n-Nesefî (Medârikü't-tenzîl ve hakâ’iku't-te’vîl), I-IV, İstanbul: Eda Neşriyat, 1993.
• Özsoy, Ömer, Sünnetullah - Bir Kur’ân İfadesinin Kavramlaşması, Ankara: Fecr Yayınevi 1999.
• -
• Paçacı, Mehmet, Çağdaş Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne oldu?, İstanbul: Klasik Yayınları 2013.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa‘lebî en-Nîsâbûrî (ö. 427/1035), el-Keşf ve’l-Beyân, (nşr. Ebû Muhammed b. Âşûr), I-X, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2002.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr (ö. 562/1166), el-Ensâb (nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî), I-V, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1408/1988.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm (Abdiddâim) el-Halebî (ö. 756/1355), ed-Dürrü’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn (nşr. Ahmed Muhammed el-Harrât), I-XI, Dımeşk: Dârü’l-kalem 1406-1415/1986-1994.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî (ö. 1250/1834), Fethu’l-kadîr el-câmi‘ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ‘ilmi’t-tefsîr (nşr. Abdulkâdir Umeyre), I-V, y.y.: Dârü’l-vefâ, 1994.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî (ö. 310/923), el-Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân (nşr. Abdül-muhsin et-Türkî), I-XXVI, Kahire: Dâru hicr 2001.
• Tatlı, Alican, “Cehdamî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), VII, 224-225.
• Topaloğlu, Bekir, “Esmâ-i Hüsnâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XI, 416-417.
• ___, “Hasîb”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XVI, 380.
• ___, “Mukaddim”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 114.
• ___, “Mütekebbir”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXII, 190.
• ___, “Rahmân”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXIV, 415-417.
• Ûde Halil Ebu Ude, et-Tatavvuru’d-delâlî beyne lugati’ş-şi’r ve lugati’I-Kur’âni’l-Kerîm, Ürdün: Mektebü'I-Menar 1985.
• Yıldırım, Suat, “Besmele”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), V, 532.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâsîler (İlim ve Kültür Hayatı)”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), I, 41-44.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî (ö. 311/923), Kitâbü’l-ibâne ve’t-tefhîm ‘ân ma‘âni bismillâhirrahmânirrahîm, (Erba‘u rasâ’ili fi’n-nahv adlı eserin içinde) (nşr. Abdülfettâh Selîm), Kahire: Mektebetü’l-âdâb 1423/2003.
• ___, Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbüh (nşr. Abdulcelîl Abdüh Şelebî), I-V, Beyrut: Alemü’l-kütüb 1988.
• ___, Tefsîru esmâ’illâhi’l-hüsnâ (nşr. Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk), Dımeşk/Beyrut: Dârü’l-Me’mûn li’t-türâs 1979/1399.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî (ö. 337/949), İştikâku esmâ’illâh (nşr. Abdülhüseyn Mübarek), Beyrut: Müessesetü’r-risâle 1406/1986.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân (ö. 748/1348), Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ’ (nşr. Hasan Abdülmennân), I-III, Beyrut: Beytü’l-efkari’l-devliyye 2004.
• Zemahşerî, Ebü‘l-Kâsım Mahmûd b. Ömer (ö. 538/1144), el-Keşşâf ‘an hakâ’ikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fi vücûhi’t-te’vîl (nşr. Halîl Me’mûn Şeyha), Beyrut: Dârü’l-ma‘rife 2005.
• Zeydân Corci, Târihu Âdâbi’l-Lügati’l-Arabiyye, Dârü’l-hilâl, t.y., y.y.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic (ö. 379/989), Tabakâtü'n-nahviyyîn ve’l-lugaviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm), Kahire: Dâru’l-ma‘arif 1392/1973.