Kuzey Afrika İbâzî Akidesi: Cenâvünî Örneği

Yıl 2015, Cilt: 24 Sayı: 02, 71 - 123, 04.01.2016

Ulvi Kılavuz

Öz

Öz

Kuzey Afrika (Mağrib) bölgesi, İbâzîlik’in, henüz teşekkül döneminden itibaren, Berber kökenli büyük kitlelerin itikadî kimliğini oluşturmanın yanı sıra zaman zaman devletleşmeye kadar giden siyasî yapılar şeklinde de varlığını sergilediği bir coğrafyadır. Hâricî/İbâzî düşüncedeki etnik kökene bakmaksızın tüm Müslümanlar’ın eşitliği ilkesinin gayr-ı Arap unsurlara sağladığı güven ve sıcaklık hissi ile Ebû Zekeriyyâ el-Cenâvünî’nin de mensup olduğu Libya’daki Berberî kabileler bu coğrafyada ilk İslâmlaşan topluluklar olmuştur. Bölgenin ve zamanın siyasî ve toplumsal şartları doğrultusunda küçük evrilmeler yaşasa da Mağrib İbâzî akidesi, İbâziyye’nin ana bünyesi ile büyük ölçüde mutabakat hâlinde günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. Cenâvünî, kendisinden önceki İbâzî imamların düşünce/inanç sistemini sonraki nesillere aktaran bir köprü vazifesi gördüğü gibi Mağrib İbâzî topluluklarının kimliğinin sınırlarının belirlenmesinde de önemli rol oynamıştır.

Anahtar Kelimeler: Mağrib İbâzîliği, Ebû Zekeriyyâ el-Cenâvünî, Akîdetü Nefûse (Akîdetü’t-tevhîd), Kitâbü’l-vaz‘

 

The Ibāḍī Creed of Maghrib: The Case of al-Janāwunī

Abstract

North Africa (Maghrib) had been very important for Ibāḍiyya since its formative period as the Ibāḍī creed shaped the theological identity of huge Berber-origin masses and the region has hosted their political structures that reached statehood. Thanks to the Khārijī/Ibāḍī principle of equality of all Muslims regardless of ethnic origins and the confidence that this principle provided to non-Arab elements, Berber tribes of Libya that Abū Zakariyyāʾ al-Janāwunī belonged to had been the earliest communities who accepted Islam in the region. Even though it has experienced minor evolution depending on sociopolitical conditions of the time and the region, the Ibāḍī creed of Maghrib came to this day by being in general congruence with the mainstream Ibāḍiyya. Al-Janāwunī had been a bridge transmitting the thought/creed of his predecessor Ibāḍī imāms to the generations coming after him and played a very central role in defining the boundaries of Maghrib Ibāḍī identity.

Key Words: Ibāḍiyya of Maghrib, Abū Zakariyyāʾ al-Janāwunī, ʿAqīdat Nafūsa (ʿAqīdat al-tawḥīd), Kitāb al-waḍʿ

Anahtar Kelimeler

Mağrib İbâzîliği, Ebû Zekeriyyâ el-Cenâvünî, Akîdetü Nefûse (Akîdetü’t-tevhîd), Kitâbü’l-vaz‘

Kaynakça

• Amr İbn Cümey‘, Ebû Hafs (ö. 750/1350 ?), Akîdetü’t-tevhîd (“Otantik Bir Vehbî-İbâzî Akâid Metni: Akîdetü’t-Tevhîd li-Amr b. Cümey‘” içinde nşr. M. Mücahid Dündar), Kelam Araştırmaları Dergisi, 11/1 (2013), s. 278-287.
• Ateş, Orhan, Günümüz Umman İbâdiyyesi (Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Bursa 2007.
• ___, “İbâdî Bilgin Ebî Hazer Yağlâ b. Ziltâf el-Vesyânî’nin Mu’tezile Reddiyesi”, İslâmî İlimler Dergisi, 10 (2015/1), s. 133-147.
• ___, “İbâdî Fikirlerin Oluşumunda Mu’tezile’nin Rolü”, İslâmî İlimler Dergisi, 10 (2015/1), s. 85-109.
• A‘veşt, Bekîr b. Saîd, Dirâsât İslâmiyye fi’l-usûli’l-İbâziyye, 3. bs., Kahire: Mektebetü Vehbe 1988.
• al Ismaili, Ahmed, “The Characteristics of God in the Ibādi, Mu‘tazilite and Ash‘arite Schools”, On Ibadism (ed. Angeliki Ziaka), Hildesheim: Georg Olms Verlag 2014, s. 73-108.
• Bâbâ‘ammî, Muhammed Musa ve dğr., Mu‘cemü a‘lâmi’l-İbâziyye mine’l-karni’l-evvel el-hicrî ile’l-asri’l-hâzır, I (Kısmü’l-Meşrik)-II (Kısmü’l-Mağrib el-İslâmî), 2. bs., Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî 2000.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tahir (ö. 429/1038), el-Fark beyne’l-fırak (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), Kahire: Mektebetü dâri’t-türâs, t.y.
• ___, Kitâbü usûli’d-dîn, 3. bs., Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye 1981.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib (ö. 403/1013), et-Temhîd fi’r-red ale’l-mülhideti’l-muattıla ve’r-Râfıza ve’l-Havâric ve’l-Mu‘tezile (nşr. Mahmud
• Muhammed el-Hudayrî-Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde), Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî 1947.
• Bârûnî, Ebü’r-Rabî‘ Süleyman (ö. 1962), Muhtasaru târîhi’l-İbâziyye, Tunus: Mektebetü’l-istikâme 1938.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892), Ensâbü’l-eşrâf (nşr. Süheyl Zekkâr & Riyaz Ziriklî), I-XIII, Beyrut: Dâru’l-fikr 1996.
• Berrâdî, Ebü’l-Fazl Ebü’l-Kâsım b. İbrahim (810/1407 yılında hayatta), el-Cevâhiru’l-müntekât fî itmâmi mâ ehalle bihî Kitâbü’t-tabakât, Kahire: y.y. 1302.
• ___, Risâle fî zikri kütübi’l-İbâziyye (Mu‘cemü mesâdiri’l-İbâziyye içinde nşr. Ali Ekber Ziyâî), 2. bs., Tahran: Müessesetü’l-hüdâ 2003, s. 69-82.
• Besyevî (Bisyâvî), Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed (ö. 364/975), Câmiu Ebi’l-Hasen el-Besyevî (nşr. Süleyman b. İbrahim Bâbzîz el-Vercelânî & Dâvûd b. Ömer Bâbzîz el-Vercelânî), I-IV, Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1984.
• Beşîr b. Muhammed b. Mahbûb er-Rahîl, Ebü’l-Münzir (ö. ykl. 290/908), Kitâbü’r-rasf fi’t-tevhîd ve ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-esmâ’ ve’l-ahkâm ve’s-sünne ve’l-imâme ve esmâi’d-dâr ve ahkâmihâ ve hudûsi’l-âlem (Early Ibāḍī Literature: Abu l-Mundhir Bashīr b. Muḥammad b. Maḥbūb Kitāb al-Raṣf fi l-Tawḥīd, Kitāb al-Muḥāraba and Sīra içinde nşr. Abdulrahman al-Salimi & Wilferd Madelung), Wiesbaden: Harrassowitz Verlag 2011, s. 5-28.
• ___, Kitâbü’l-muhârebe (Early Ibāḍī Literature: Abu l-Mundhir Bashīr b. Muḥammad b. Maḥbūb Kitāb al-Raṣf fi l-Tawḥīd, Kitāb al-Muḥāraba and Sīra içinde nşr. Abdulrahman al-Salimi & Wilferd Madelung), Wiesbaden: Harrassowitz Verlag 2011, s. 29-60.
• Buğtûrî, Makrîn b. Muhammed (ö. 599/1203), Sîretü meşâihi Nefûse (nşr. Tevfik İyâd eş-Şakrûnî), Rabat: Müessesetü Tavalt es-sekâfiyye 2009.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/870), el-Câmiu’s-Sahîh (şrh. ve haz. Muhibbüddîn el-Hatîb ve dğr.), I-IV, Kahire: el-Matbaatü’s-selefiyye 1980.
• Ca‘bîrî, Ferhât, el-Bu‘dü’l-hadârî li’l-akîde inde’l-İbâziyye, I-II, el-Karrâra: Cem‘iyyetü’t-türâs 1987.
• Cenâvünî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. el-Hayr b. Ebi’l-Hayr (ö. 6./12. yüzyılın ilk yarısı), Kitâbü’l-vaz‘: Muhtasar fi’l-usûl ve’l-fıkh (nşr. Ebû İshak İbrahim Ettafeyyiş), 6. bs., Maskat: Mektebetü’l-istikâme t.y.
• ___, Akîdetü’t-tevhîd (“Une Profession de Foi Ibāḍite: La Profession de Foi d’Abū Zakariyyāʾ Yaḥyā ibn al-Ĥayr al-Ǧannāwunī” içinde nşr. Pierre Cuperly), Bulletin d’Etudes Orientales, 32-33 (1981-1982), s. 47-54.
• Ceytâlî, Ebû Tahir İsmail b. Musa, Kanâtiru’l-hayrât, I-III, 2. bs., Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1989.
• Cuperly, Pierre, Medhal ilâ dirâseti’l-İbâziyye ve akîdetihâ: Bahs mukâran fi’l-lâhûti’l-İbâzî fî bilâdi’l-Mağrib ve Umân (Arapça’ya çev. Ammâr el-Celâsî), Rabat: Müessesetü Tavalt es-sekâfiyye 2003.
• ___, “Une Profession de Foi Ibāḍite: La Profession de Foi d’Abū Zakariyyāʾ Yaḥyā ibn al-Ĥayr al-Ǧannāwunī”, Bulletin d’Etudes Orientales, 32-33 (1981-1982), s. 21-54.
• Custers, Martin H., Bîblîyûğrâfyâ’l-İbâziyye, I (Kısmü’l-Mağrib: Mısr ve Lîbyâ ve Tûnus ve’l-Cezâir)-II (Kısmü’l-Meşrik: el-Basra ve Umân ve Hurâsân ve ğayruhâ) (Arapça’ya çev. Mûhamed Ümâdî & Hadîce Kerîr), Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’d-dîniyye, 2012.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl, Müsnedü’d-Dârimî el-ma‘rûf bi-Süneni’d-Dârimî (nşr. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî), I-IV, Riyad: Dâru’l-muğnî, 2000.
• Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd (ö. ykl. 670/1271), Kitâbü tabakâti’l-meşâih bi’l-Mağrib (nşr. İbrahim Tallây), I-II, Kosantîne: Matbaatü’l-ba‘s, 1974.
• Di Tolla, Anna Maria, “Ibāḍī ‘aqīda-s in Berber”, Ibadi Theology: Rereading Sources and Scholarly Works (ed. Ersilia Francesca), Hildesheim: Georg Olms Verlag 2015, s. 115-128.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend (ö. 282/895), el-Ahbâru’t-tıvâl (nşr. Abdülmün‘im Âmir), Bağdad: Mektebetü’l-müsennâ, t.y.
• Dündar, M. Mücahid, “Otantik Bir Vehbî-İbâzî Akâid Metni: Akîdetü’t-Tevhîd li-Amr b. Cümey‘”, Kelam Araştırmaları Dergisi, 11/1 (2013), s. 271-301.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as b. İshak es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvûd (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), I-IV (iki cilt hâlinde), Beyrut: Dâru ihyâi’s-sünneti’n-nebeviyye t.y.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’, Muhammed b. Hüseyin (ö. 458/1066), el-Mu‘temed fî usûli’d-dîn (nşr. Vedî‘ Zeydân Haddâd), Beyrut: Dâru’l-meşrik 1974.
• Ebü’l-Mü’sir es-Salt b. Hamîs el-Harûsî el-Behlevî (ö. 278/891-892 ?), Kitâbü’l-beyân ve’l-burhân redd alâ men kâle bi’ş-şâhideyn (es-Siyer ve’l-cevâbât li-ulemâi ve eimmeti Umân içinde nşr. Seyyide İsmail Kâşif), Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1986, I, 155-185.
• ech-Cheikh, Mohammed, “Ignored Pages of the History of Ibāḍī Theology in North Africa during the Middle Ages: The Wājiz (Summary) of ʿAbd al-Kāfī and Dalīl (Proof and Demonstration) of al-Warjlānī”, Ibadi Theology: Rereading Sources and Scholarly Works (ed. Ersilia Francesca), Hildesheim: Georg Olms Verlag 2015, s. 103-113.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen İbn Ebî Bişr Ali b. İsmail b. İshak (ö. 324/935-936), Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn (nşr. Hellmut Ritter), I-II (tek cilt hâlinde), 3. bs., Wiesbaden: Franz Steiner Verlag 1980.
• ___, el-İbâne an usûli’d-diyâne (nşr. Abdülkâdir el-Arnaût), Beyrut: Mektebetü dâri’l-beyân 1981.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. İsa (ö. 1914), Şerhu Kitâbi’n-nîl ve şifâi’l-alîl (nşr. Muhammed Kemaleddîn İmam), I-XIV (dört cilt hâlinde), Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’d-dîniyye 2011.
• Fezârî, Abdullah b. Yezîd (ö. 3./9. yüzyılın ilk çeyreği), Kitâbün fi’r-redd alâ İbn Umeyr (Early Ibāḍī Theology: Six Kalām Texts by ‘Abd Allāh b. Yazīd al-Fazārī içinde nşr. Abdulrahman al-Salimi & Wilferd Madelung), Leiden & Boston: Brill 2014, s. 59-122.
• ___, Kitâbü’l-fütyâ (Early Ibāḍī Theology: Six Kalām Texts by ‘Abd Allāh b. Yazīd al-Fazārī içinde nşr. Abdulrahman al-Salimi & Wilferd Madelung), Leiden & Boston: Brill 2014, s. 147-152.
• ___, Kitâbün fî men race‘a an ilmihî ve fâraka’n-Nebiyye ve hüve alâ dînihî (Early Ibāḍī Theology: Six Kalām Texts by ‘Abd Allāh b. Yazīd al-Fazārī içinde nşr. Abdulrahman al-Salimi & Wilferd Madelung), Leiden & Boston: Brill 2014, s. 201-228.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları 1983.
• ___, “İbâzıyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIX, 256-261.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (ö. 505/1111), İtikadda Orta Yol (el-İktisâd fi’l-i‘tikâd) (nşr. ve çev. Osman Demir), İstanbul: Klasik Yayınları 2012.
• Hâlid b. Kahtân, Ebû Kahtân (ö. ?), Sîretün tünsebü ilâ Ebî Kahtân Hâlid b. Kahtân (es-Siyer ve’l-cevâbât li-ulemâi ve eimmeti Umân içinde nşr. Seyyide İsmail Kâşif), Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1986, I, 86-154.
• Halîfât, İvaz Muhammed, el-Usûlü’t-târîhiyye li’l-fırkati’l-İbâziyye, 3. bs., Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1994.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdürrahîm b. Muhammed b. Osman (ö. 300/913 ?), el-İntisâr fi’r-redd alâ İbni’r-Râvendî el-mülhid (nşr. Muhammed Hicâzî), Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye 1988.
• Heyet, Mu‘cemü mustalahâti’l-İbâziyye: el-Akîde-el-fıkh-el-hadâra, I-II, 2. bs., Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’d-dîniyye 2012.
• Hıfzî, Abdüllatîf b. Abdülkâdir, Te’sîru’l-Mu‘tezile fi’l-Havâric ve’ş-Şîa -Esbâbuhû ve mezâhiruhû-, Cidde: Dâru’l-Endelüs el-hadrâ’ 2000.
• Hizmetli, Sabri, “İbâdilik’te Velâyet ve Berâet İnancı”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 28 (1986), s. 181-204.
• ___, “İbâdilikte Azzabe”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 29 (1987), s. 285-301.
• Ismail, Ahmed, “The Theory of the Atom in the Ibāḍī, Ashʿarite, and Muʿtazilite Schools”, Ibadi Theology: Rereading Sources and Scholarly Works (ed. Ersilia Francesca), Hildesheim: Georg Olms Verlag 2015, s. 207-221.
• Izutsu, Toshihiko, İslâm Düşüncesinde İman Kavramı (çev. Selahaddin Ayaz), 2. bs., İstanbul: Pınar Yayınları 2000.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen el-İsfahânî (ö. 406/1015), Mücerredü makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî (nşr. Daniel Gimaret), Beyrut: Dâru’l-meşrik 1987.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şehabeddîn Ahmed (ö. 852/1449), Lisânü’l-mîzân (nşr. Abdülfettah Ebû Ğudde), I-X, Beyrut: Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmiyye & Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye 2002.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî el-Endelüsî (ö. 456/1064), el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal (nşr. Muhammed İbrahim Nasr & Abdurrahman Umeyra), I-V, Dâru’l-cîl, Beyrut 1998.
• ___, Cemheratü ensâbi’l-Arab (nşr. Abdüsselâm Muhammed Harun), 5. bs., Kahire: Dâru’l-maârif 1982.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî (ö. 273/887), Sünenü İbn Mâce (nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî), I-II, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye 1952.
• İbn Tûmert, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah (ö. 524/1130), E‘azzü mâ yutlab (takdim ve nşr. Abdülğanî Ebü’l-Azm), Rabat: Müessesetü’l-Ğanî li’n-neşr 1997.
• İbnü’l-Murtazâ, Mehdî li-dînillâh Ahmed b. Yahyâ (ö. 840/1437), Kitâbü’l-milel ve’n-nihal & el-Münye ve’l-emel fî şerhi’l-Milel ve’n-nihal (nşr. Muhammed Cevâd Meşkûr), Beyrut: Dâru’l-fikr 1979.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak (ö. 385/995), el-Fihrist fî ahbâri’l-ulemâi’l-musannifîn mine’l-kudemâ’ ve’l-muhdesîn ve esmâi kütübihim (nşr. Rıza Teceddüd), Tahran: y.y. 1971.
• Kalhâtî, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd el-Ezdî (ö. 6./12. yüzyıl), el-Keşf ve’l-beyân (nşr. ve şrh. Seyyide İsmail Kâşif), I-II, Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1980.
• Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd (ö. 224/838), Kitâbü’l-îmân (ve me‘âlimühû ve sünenühû ve istikmâlühû ve deracâtühû) (nşr. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî), Riyad: Mektebetü’l-maârif li’n-neşr ve’t-tevzî 2000.
• Kedemî (Küdemî), Ebû Saîd Muhammed b. Saîd b. Muhammed (ö. 361/972), el-Mu‘teber, I-IV, Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1984-1985.
• ___, el-İstikâme (nşr. Muhammed Ebü’l-Hasen), I-III, Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1985.
• Kindî, Ebû Abdullah Muhammed b. İbrahim b. Süleyman (ö. 508/1115), Beyânü’ş-şer‘ (nşr. Salim b. Hamed el-Hârisî ve dğr.), I-LXXII, Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1984-1993.
• Kindî, Ebû Bekr Ahmed b. Abdullah b. Musa (ö. 557/1162), el-Cevheru’l-muktasar (nşr. Seyyide İsmail Kâşif), Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1983.
• ___, el-Musannef (nşr. Abdülmün‘im Âmir & Câdullah Ahmed), I-XLIII, Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1979-1989.
• Kohlberg, Etan, “Muwāfāt Doctrines in Muslim Theology”, Studia Islamica, 57 (1983), s. 47-66.
• Kondo, Yohei, “The Concepts of walāya, barā’a, and wuqūf among 2nd/8th-3rd/9th Centuries Ibāḍis”, Ibadi Theology: Rereading Sources and Scholarly Works (ed. Ersilia Francesca), Hildesheim: Georg Olms Verlag 2015, s. 185-197.
• Lewicki, Tadeusz (ö. 1992), Tesmiyetü şuyûhi Cebeli Nefûse: Dirâse lüsüniyye fi’l-enûmyâ ve’t-tubûnûmyâ el-Amâzîğiyye (Arapça’ya çev. Abdullah Jârû, haz. Mûhamed Ümâdî), Rabat: Müessesetü Tavalt es-sekâfiyye 2006.
• Mahbûb b. er-Rahîl, Ebû Süfyân Mahbûb b. er-Rahîl b. Seyf b. Hübeyre el-Mahzûmî el-Kureşî (ö. 195-205/810-820 arası), Sîretü Mahbûb b. er-Rahîl ilâ ehli Hadramevt fî emri Hârûn b. el-Yemân (es-Siyer ve’l-cevâbât li-ulemâi ve eimmeti Umân içinde nşr. Seyyide İsmail Kâşif), Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1986, I, 308-324.
• ___, Sîretü Mahbûb b. er-Rahîl ilâ ehli Umân fî emri Hârûn b. el-Yemân (es-Siyer ve’l-cevâbât li-ulemâi ve eimmeti Umân içinde nşr. Seyyide İsmail Kâşif), Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1986, I, 276-307.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman (ö. 377/987), et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ’ ve’l-bida‘ (nşr. Sven Dedering), İstanbul: Matbaatü’d-devle 1936.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebî Hâşim el-Hüseynî (ö. 425/1034), Ta‘lîk alâ Şerhi’l-usûli’l-hamse (Şerhu’l-usûli’l-hamse adıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerîm Osman), Kahire: Mektebetü Vehbe 1965.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud (ö. 333/944), Kitâbü’t-tevhîd (nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi), Ankara: İSAM Yayınları 2003.
• Muammer, Ali Yahyâ (ö. 1980), el-İbâziyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye: İnde küttâbi’l-makâlât fi’l-kadîm ve’l-hadîs, I-II, 2. bs., Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1992.
• ___, el-İbâziyye fî mevkibi’t-târîh, I-IV (2 cilt hâlinde), 2. bs., Kahire: Mektebetü Vehbe, 1993.
• Müberred, Ebü’l-Abbas Muhammed b. Yezîd b. Abdülekber el-Ezdî (ö. 286/899), el-Kâmil fi’l-luğa ve’l-edeb ve’n-nahv ve’t-tasrîf (nşr. Ahmed Muhammed Şakir), I-III, Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî 1936-1937.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî (ö. 261/875), Sahîhu Müslim (nşr. Muhammed Fuad Abdülbâkî), I-V, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye 1955-1956.
• Nallino, Carlo Alfonso (ö. 1938), “es-Sıla beyne mezhebi’l-Mu‘tezile ve mezhebi’l-İbâziyye el-mukîmeyn fî İfrîkiyye eş-Şimâliyye”, et-Türâsü’l-Yûnânî fi’l-hadârati’l-İslâmiyye: Dirâsât li-kibâri’l-müsteşrikîn (çev. ve haz. Abdurrahman Bedevî), Kahire: Mektebetü’n-nehdati’l-Mısriyye 1940, s. 204-210.
• Nâmî, Amr Halîfe (ö. 1986 ?), Dirâsât ani’l-İbâziyye (Arapça’ya çev. Mihail Hûrî), Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî 2001.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, es-Sünenü’l-kübrâ (nşr. Abdülgaffâr Süleyman Bündarî & Ebû Abdullah Seyyid b. Kesrevî b. Hasen), I-VI, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye 1991.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer b. Muhammed (ö. 537/1142), Akâidü’n-Nesefî (Akâid Risâleleri içinde çev. ve haz. Ali Nar), İstanbul: Beyan Yayınları 1998, s. 36-39 (Arapça metin).
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn (nşr. Claude Salamé), I-II, Dımeşk: el-Ma‘hedü’l-İlmî el-Ferensî li’d-dirâsâti’l-Arabiyye 1990, 1993.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd b. Neşvân (ö. 573/1178), el-Hûru’l-în (nşr. Kemal Mustafa), 2. bs., Beyrut & San‘â: Dâru âzâl & el-Mektebetü’l-Yemeniyye 1985.
• Pakatchi, Ahmad, “Abū Zakariyyā al-Janāwunī”, Encyclopaedia Islamica, II, 766-768.
• Porphyry (ykl. 234-305 M), Porphyry Introduction (çev. ve şrh. Jonathan Barnes), Oxford & New York: Oxford University Press 2003, s. 3-12.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer (ö. 606/1210), Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî el-meşhûr bi’t-Tefsîri’l-kebîr ve Mefâtîhi’l-ğayb, I-XXXII, Beyrut: Dâru’l-fikr 1981.
• Rubinacci, Roberto, el-İkrâr bi’l-îmân: Dirâse mukârane fî akîdeti’l-Cennâvünî (Arapça’ya çev. Lemîs eş-Şücenî; nşr. ve giriş Mûhamed Ümâdî), Rabat: Müessesetü Tavalt es-sekâfiyye 2007.
• ___, “La professione di fede di al-Ğannāwunī”, Annali dell’Instituto Universitario Orientale di Napoli, 14 (1964), s. 553-595.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûreddîn Ahmed b. Mahmud, el-Bidâye fî usûli’d-dîn (Mâtürîdiyye Akaidi) (Türkçe çevirisiyle birlikte nşr. Bekir Topaloğlu), 5. bs., Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 1995.
• Sâlim b. Zekvân el-Hilâlî (101/719 yılında hayatta), Sîretü Sâlim b. Zekvân (The Epistle of Sālim ibn Dhakwān içinde İngilizce çevirisiyle birlikte nşr. Patricia Crone & Fritz Zimmermann), Oxford: Oxford University Press 2001.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nureddîn Abdullah b. Humeyd b. Sellûm (ö. 1332/1913), Meşâriku envâri’l-ukûl (nşr. Ahmed b. Hamed el-Halîlî & Abdurrahman Umeyra), I-II, Beyrut: Dâru’l-cîl 1989.
• ___, Makâle fî kesrati kütübi’l-İbâziyye (Mu‘cemü mesâdiri’l-İbâziyye içinde nşr. Ali Ekber Ziyâî), 2. bs., Tahran: Müessesetü’l-hüdâ 2003, s. 83-92.
• (al-)Sālimī, Abdulrahman, “Ibāḍism and the Creation of the Qur’ān”, Ibadi Theology: Rereading Sources and Scholarly Works (ed. Ersilia Francesca), Hildesheim: Georg Olms Verlag 2015, s. 145-155.
• ___, (= Abdurrahman S. al-Salimi), “al-Jannāwunī, Abū Zakariyyāʾ”, Encyclopaedia of Islam, Three (2008-2), 161-162.
• (al-)Salimi, Abdulrahman & Madelung, Wilferd, “Introduction”, Early Ibāḍī Theology: Six Kalām Texts by ‘Abd Allāh b. Yazīd al-Fazārī, Leiden & Boston: Brill 2014, s. 1-10.
• Şakasî, Hamîs b. Saîd b. Ali b. Mesud er-Rüstâkî (ö. 1059/1649-1090/1679 arası), Menhecü’t-tâlibîn ve belâğu’r-râğibîn (nşr. Salim b. Hamed b. Süleyman el-Hârisî), I-XIX, 2. bs., Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1993.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâceddîn Muhammed b. Abdülkerîm (ö. 548/1153), el-Milel ve’n-nihal (nşr. Emîr Ali Mehnâ & Ali Hasen Fâ‘ûr), I-II, 3. bs., Beyrut: Dâru’l-marife 1993.
• Şemmâhî, Ahmed b. Saîd b. Abdülvâhid (ö. 928/1521), Kitâbü’s-siyer (nşr. Ahmed b. Sa‘ûd es-Seyyâbî), I-II, Maskat: Saltanatü Uman Vizâretü’t-türâsi’l-kavmî ve’s-sekâfe 1987.
• Tenâvütî, Ebû Ammâr Muhyiddîn Abdülkâfî b. Yûsuf b. İsmail (ö. 570/1175’ten önce), Ârâü’l-Havâric el-kelâmiyye: el-Mûcez li-Ebî Ammâr Abdilkâfî el-İbâzî (nşr. Ammâr et-Tâlibî), I-II, Cezayir: eş-Şeriketü’l-vataniyye li’n-neşr ve’t-tevzî 1978.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî, el-Câmiu’s-sahîh (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), I-VI, 2. bs., Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî 1998.
• Vercelânî, Ebû Yakub Yûsuf b. İbrahim es-Sedrâtî (ö. 570/1175), Kitâbü’d-delîl li-ehli’l-ukûl li-bâği’s-sebîl bi-nûri’d-delîl li-tahkîki mezhebi’l-hak, I-III (tek cilt hâlinde), Kahire: el-Matbaatü’l-Bârûniyye 1306.
• Watt, W. Montgomery (ö. 2006), İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri (çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara: Umran Yayınları 1981.
• ___, İslâm’da Siyasal Düşüncenin Oluşumu: Hz. Muhammed’den Günümüze İslam’ın Siyasetteki Rolü (çev. U. Murat Kılavuz), İstanbul: Birey Yayıncılık 2001.
• ___, “Conditions of Membership of the Islamic Community”, Studia Islamica, 21 (1964), s. 5-12.
• Wilkinson, John C., Ibâḍism: Origins and Early Development in Oman, Oxford & New York: Oxford University Press 2010.