Bursa Enarlı Zaviyesi Şeyhi Seyyid Mehmed Efendi ve Manzum Hac Menâzilnâmesi

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 1, 123 - 169, 30.07.2019

Suat Donuk

Öz

Klasik
Türk edebiyatı nazım türlerinden biri hac menâzilnâmeleridir. Menâzilnâmelerde
şair, hacı adaylarına seyahat güzergâhında yer alan menzillerin (konakların) su
ve yiyecek durumu, bir önceki menzile mesafesi, insanlarının özellikleri gibi
bilgilerini verir. Bu eserler Osmanlı coğrafyasının fizikî ve beşerî yapısı
hakkında doğrudan bilgiler içerdikleri için oldukça önemlidir. Almanya Milli
Kütüphanesi numara ms. or. oct. 1602’de kayıtlı el yazması nüshada
Seyyid mahlaslı bir şair tarafından yazılmış menazilnâme türünde bir eser
vardır. 1110 (1698/99) yılında yazılan eser, bu tarihten sekiz sene sonra vefat
eden, Bursa Enarlı Zaviyesi Şeyhi Seyyid Mehmed Efendi tarafından kaleme
alındığı izlenimi vermektedir. Mesnevi nazım şekliyle yazılan Manzum Hac
Menazilnâmesi 145 beyitten meydana gelmiştir. Aruzun üç farklı uzun
kalıbıyla yazılmıştır. Hac yolculuğunun Üsküdar-Şam etabında yer alan otuz
yedi, Şam-Fâtıma Vadisi kısmında bulunan otuz altı konak hakkında bilgiler
içermektedir. Eser, menzil bilgilerinin yanı sıra yazıldığı dönemin âlim ve
hâkimlerin yoldan çıkması, adam kayırma, ahlâkî yozlaşma, rüşvet vb.
sosyal-idarî sorunlarını açıklıkla dile getirmesi ve dinî-tasavvufî ve ahlâkî
mesajlar içermesiyle diğer menâzilnâme örneklerinden ayrılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Menâzilnâme, Seyyid Mehmed, 17. yüzyıl

Seyyid Mehmed Who was the Sheikh in Enarlı’s Small Islamic Monastery in Bursa and His Poetic Hadj Accomodation Book

Öz

One of the poetry types in Classical Turkish literature is the hadj accomodation books. The poet in the accomodation books informs about the destinations’ water and food situation on the travel routes, their distance to the previous destination, the people’s features to the prospective pilgrims. These works are very important because they include the direct information about Ottoman geography’s physical and human features. These is a work in the type of accomodation book which was written by a poet in the pen name of Seyyid in the manuscript copy which is recorded in German National Library with the number of ms.or.oct. 1602. This work which was written in 1110 (1698/99) gives the impression that it was written by Seyyid Mehmet who was the sheikh in Enarlı’s small islamic monastery in Bursa and died eight years later from the date. The Poetic Hadj Accomodation Book which was written in the masnavi verse form consisted of 145 couplets. It was written with the prosody’s three different long patterns. The information was included about thirty seven inns on Uskudar-Damascus stage and thirty six inns on Damascus-Fatima Valley during the hadj travel. The work is different from the samples of other accomodation books as it mentions clearly on the social-executive problems about the aberration of scholars and rulers in the period when it was written, the favouritism, the moral corruption, bribery, and it includes the religious-sufistic and moral messages besides the destination information.

Anahtar Kelimeler

Accomodation book, Seyyid Mehmed, 17. century

Kaynakça

• Abdülkadiroğlu, Abdülkerim, İsmail Beliğ Nuhbetü’l-âsâr li-Zeyli Zübdeti’l-eş’âr, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1999.
• Ateş, Ahmet, “Metin Tenkidi Hakkında (Dasitân-ı Tevârih-i Âl-i Osman Münasebeti İle)”, Türkiyat Mecmuası, 1942, C. VII-VIII, s. 253-267.
• Ayan, Hüseyin, Cevrî Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1981.
• Coşkun, Menderes, “Osmanlı Edebiyatındaki Hac Seyahatnamelerinin Tipleri”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletler Arası Kongresi Tebliğleri (İstanbul 12-15 Nisan 1999), İslam Tarih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 189-194.
• Coşkun, Menderes, “Stations Of The Pilgrimage Route From İstanbul To Mecca Via Damascus On The Basis Of The Menâzilü’t-tarîk ilâ Beyti’llâhi’l-atîk By Kadrî (17th Century)”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul 2001, s. 307-332.
• Coşkun, Menderes, Manzum ve Mensur Osmanlı Hac Seyahatnameleri ve Nâbî’nin Tuhfetü’l-harameyn’i, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Coşkun, Menderes, Bosnalı Muhlis’in Manzum Seyahatnamesi Delîlü’l-menâhil ve Mürşidü’l-merâhil, Isparta: Fakülte Kitabevi, 2007.
• Çaviş, Abdülaziz, “Hac”, (çev.) Mehmet Akif Ersoy, Diyanet Dergisi, 1972, Sayı 1, s. 57-58.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi, 2008.
• Dilçin, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983.
• Dilçin, Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 1997.
• Doğan, Faruk, “18 ve 19. Yüzyıllarda Şam-Medine Hac Yolu ve Güvenliği: Cerde Başbuğluğu”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), 2013, Yıl 6, Sayı XV, s. 127-157.
• Donuk, Suat, “Cevri ve Nazm-ı Niyaz Mesnevisi”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi (TÜBAR), Sayı XXXIII, 2013 Bahar, s. 93-126.
• Donuk, Suat, Türk Edebiyatında Vefeyâtnâme ve İsmail Beliğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2016.
• Donuk, Suat, “Servet Mahlaslı Bir Şaire Mâl Edilen Manzum Bir Hac Seyahatnamesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2017, Sayı 41, 13-38.
• Donuk, Suat, “Sulhî’nin Manzum Hac Menâzilnâmesi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2017, Sayı 18, s. 85-118.
• Ekinci, Ramazan (hzl.), Vekayi’u’l-fuzala Şeyhî’nin Şakaik Zeyli, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Erdem, Sadık, Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yayınları, 1994.
• Ersoy, Seyfeddin, “Dünü ve Bugünü ile Türkiye’de Hac Organizasyonu”, Türkiye’de Hac Organizasyonu Sempozyumu (Tebliğ ve Müzakereler), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007, s. 27-47.
• Gider, Mahmut, Seyyid Mehmed Emin Efendi Divanı (Tenkitli Metin, İnceleme), Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Gider, Mahmut, “SEYYİD, Mehmed Emin Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=1574 (E.T: 30.09.2018)
• Harman, Ömer Faruk, “Hac (İslam’dan Önceki Dinlerde Hac)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara 1996, C. 14, s. 382-386.
• İnce, Adnan, Tezkiretü’ş-şu’arâ Sâlim Efendi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2005.
• İpekten, Haluk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul: Dergah Yayınları, 2017.
• İsen, Mustafa, Osman Horata, Muhsin Macit, Filiz Kılıç, İ. Hakkı Aksoyak, Eski Türk Edebiyatı El Kitabı, Ankara: Grafiker Yayınları, 2009.
• Kanar, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları, 2009.
• Koyuncu, Fatih, “Cûdî’nin Manzum Hac Seyahatnamesi” Journal of Turkish Language and Literature, Volume:3 Issue: 1, Winter 2017, s. 177-219.
• Küçük, Serhat, “Şeyyad Hamza’nın Yûsuf u Zeliha’sındaki Arkaik Unsurlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 2014, Sayı 52, s. 1-25.
• Levend, Agah Sırrı, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, (II Cilt), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016.
• Mehmed Fahreddin, Gülzâr-ı İrfân, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Atıf Efendi Bölümü, no. 1923.
• Mehmed Salih Yümnî, Tezkire-i Şuara, Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, no. 06 Mil Yz. FB 597.
• Mehmed Şemseddin, Yadigâr-ı Şemsî, Bursa: Matbaa-i Vilâyet, 1332.
• Mutçalı, Serdar, Arapça – Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Mütercim Asım Efendi, el-Okyanusu’l-basît fî Tercemeti’l-Kamusi’l-muhit, (V Cilt), İstanbul: Matbaatü’l-Osmâniyye, 1305.
• Özaydın, Abdülkerim, “Hac (Tarihçe)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara 1996, C. 14, s. 399-400.
• Özcan, Abdülkadir, Şakaik-ı Nu’maniyye ve Zeyilleri, (V Cilt) İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Sak, İzzet, Cemal Çetin (2005), “XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Hac Menzilleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 19, Bahar, s. 199-260.
• Seyyid, Manzum Menâsiknâme ve Menâzilnâme, Almanya Milli Kütüphanesi, Türkçe Yazmaları, no. ms. or. oct. 1602.
• Sezen, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• Tanyeri, M. Ali, Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• Tuman, Mehmet Nail, Tuhfe-i Nâilî Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, (hzl.) Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı, Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001.
• Ünver, İsmail, “Çeviriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Turkish Studies, Volume 3/6, Fall 2008, s. 1-46.
• Yalçın, Tuğba, “Arşiv Belgelerinde Osmanlı Sultanlarının Hacıların Emniyetini Sağlamada Gösterdikleri Hassasiyet”, Din ve Hayat, 2007, Sayı 3, s. 122-125.
• Yavuz, Lütfullah, Mir’atü’l-harameyn Bir Generalin Hac Notları Tuğgeneral İbrahim Rifat Paşa, İzmir: Yitik Hazine Yayınları, 2010.
• Yıldırım, Alper, Müstakimzade Süleyman Saadeddin’in Devhatü’l-meşayih Osmanlı Şeyhülislamlarının Biyografileri Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2014.