Bursa'da Kalkan Duvarlı Camiler ve Ön Cephe Düzenlemeleri

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 1, 59 - 97, 30.07.2019

Semra Güler

Öz

Osmanlı
Mimarisi’nde Bursa’ya özgü olarak bilinen kalkan duvarlı camiler; plan, malzeme,
işçilik ve cephe düzenlemesi bakımından birbirine çok benzer. Ancak şüphesiz bu
camilerin en dikkat çekici tarafı giriş cepheleridir. Üç kemer açıklıklı bu
camilerin ön cephe duvarı, beden duvarlarını aşacak yükseklikte inşa edilmiş ve
böylelikle Selçuklu mimarisindeki taç kapı görüntüsü verilmeye çalışılmıştır.

            Bursa’da tespit edilen 36 kalkan
duvarlı caminin büyük çoğunluğu 15. yüzyılda mahalle mescidi olarak inşa
edilmiştir. Daha sonradan camiye çevrilen bu eserlerin hepsi almaşık
duvarlıdır. Ön cephelerindeki tuğla süslemeleriyle de fark yaratan bu camiler;  Orta Asya, Selçuklu ve Osmanlı etkileriyle
şekillenmiş, 15. yüzyıl Bursa’sında oldukça tutulmuş hatta başka mimari
eserlere de örnek teşkil etmiştir. Ancak bu camiler 16. yüzyılda Bursa’da etkisini
kaybederek bir daha tercih edilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Bursa, kalkan duvarı, cami, cami cephesi, cephe düzenleme

Gable-Walled Mosques in Bursa and Front Facade Arragements of this Mosques

Öz

The gable-walled mosques known as peculiar to Bursa in the Ottoman architecture look quite similar in terms of planning, the materials used, craftsmanship and front arrangement. However, the most striking aspect of these mosques is undoubtedly their entrance frontage. The front walls of these three-arch span mosques were built in a way to exceed the height of their main walls and in this respect, they were meant to appear like crown gates available in the Seljuk architecture.

The majority of the 36 gable-walled mosques detected in Bursa were built as neighbourhood masjid during the 15th century. All these constructions that were later turned into mosques have alternating walls. The related mosques which also make a difference with their front-side brick decorations were shaped under the influence of the Middle Asian, Seljuk and Ottoman states, became popular in Bursa in the 15th century and even served as a model for other architectural structures. Yet, these mosques lost their effect in Bursa during the 16th century and were not preferred again.

Anahtar Kelimeler

Bursa, gable-walled, mosque, mosque facade, facade arragement

Kaynakça

• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri. İstanbul : İstanbul Fetih Cemiyeti, 1972.Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri-III. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1953.Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinin İlk Devirleri : Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Bâyezid 630-805 (1230-1402). İstanbul : İstanbul Fetih Cemiyeti, 1966.Başkan, Seyfi. “Timurlu Çağı Türbe Mimarisi Hakkında”. Sanat Tarihi Dergisi 22/1 (2016): 31-52.Batur, Afife. “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”. Anadolu Sanatı Araştırmaları 2/2 (1970): 135-227.Baykal, Kâzım Baykal. Bursa ve Anıtları. Bursa: Aysan Matbaası, 1950.Beyazıt, Mustafa. “Erken Osmanlı Devri’nde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli?” History Studies 6/3 (2014): 45-70.Çuhadar, Özlem. Bursa Camilerinde Revak. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2011.Dilaver, Sadi. “Anadolu’daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi Yönünden Önemi”. Sanat Tarihi Yıllığı 4 (1971): 17-28.Dostoğlu, Neslihan – Hamdi. Bursa Kültür Varlıkları Envanteri: Anıtsal Eserler, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2011. Erhan, Mehmed Safiyüddin. Bir zamanlar Bursa’ydı : Bir Payitahtın Pâyimali. İstanbul : Sufi Kitap, 2016.Ersen, Ahmet. Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1986.Ertuğrul, Selda Kalfazade. “Başçı İbrâhim Camii”. 5: 128. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları,1992.Eyice, Semavi. Son Devir Bizans Mimârisi. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1980.Gabriel, Albert. Bir Türk Başkenti Bursa. Trc. Neslihan Er, Hamit Er, Aykut Kazancıgil. Bursa: Osmangazi Belediyesi, 2009.Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. 14. Baskı. İstanbul: Yem Yayınları, 2016.Kaplanoğlu, Raif. Bursa Yer Adları Ansiklopedisi. İstanbul: Bursa Ticaret Borsası Kültür Yayınları, 1996.Katoğlu, Murat. “13. yüzyıl Konya’sında Bir Câmi Grubunun Plân Tipi ve Son Cemaat Yeri”. Türk Etnografya Dergisi 9 (1966): 81-100.Kepecioğlu, Kamil. Bursa Kütüğü. Trc. Osman Çetin, Mustafa Kara, Mefail Hızlı, Hüseyin Algül, M. Asım Yediyıldız. Bursa : Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2009.Kutlu, Mehmet. “XIV-XV. Yüzyıllara Ait Osmanlı Camilerinde Görülen Tuğla-Taş Almaşıklığı Üzerine Gözlemler”. Sanat Tarihi Dergisi 26/1 (2017): 131-153.Maydaer, Saadet. Osmanlı Klasik Döneminde Bursa’da Bir Semt Hisar. Bursa: Emin Yayınları, 2009.Mülazım, Abdülkadir, Bursa Tarihi Kılavuzu, Trc. Mehmet Fatih Birgül, Levent Ali Çanaklı, İstanbul: Bursa İl Özel İdaresi, 2008,Özaydın, Neslihan. Arşiv Belgeleri Işığında 1855 Bursa Depremi ve Bursa Yapılarına Etkileri. Doktora Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2017.Özüdoğru, Şerife. Erken ve Klasik Devir Osmanlı Camilerinde Son Cemaat Yerlerinin Gelişimi ve Tipolojisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2005.Özüdoğru, Şerife. “Bursa’da 15 - 16. yy Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”. 3. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 2003. 438-445.Şemseddin, Mehmed. Bursa Dergâhları Yâdigâr-ı Şemsî I-II. Haz. Mustafa Kara - Kadir Atlansoy. Uludağ Yayınları, 1997.Şener, Y. Selçuk. “XIV. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü”. Türk Etnografya Dergisi. 20 (1997): 193-249.Tunay, İ. Mehmet. “Geç Bizans - Erken Osmanlı Duvar Teknikleri”. VII. Türk Tarih Kurumu Kongresi Bildirileri III (Ankara: Türk Tarih Kurumu,1983): 1691-1696.Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler : Bursa İl Merkezi. Ankara : Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1983.Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Kütahya Şehri. İstanbul: Devlet Matbaası, 1932.Ülkü, Candan. “Hafsa Hatun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15: 120-121. İstanbul: TDV Yayınları,1997.Yenişehirlioğlu, Filiz. “XIV. - XV. Yüzyıl Mimari Örneklere Göre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi”. IX. Türk Tarih Kurumu Kongresi Bildirileri III. (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989): 1345-1353.