The Life and Works of ʿAlī ʿOrfī Who is One of the Poets in the Late Period of Malamatiyya

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 2, 371 - 413, 27.12.2019

Oğuz Yılmaz

Öz

This
study aims to examine life, personality and literary identity of ʿAlī ʿOrfī, who is the founder of the late period Malamatiyya
and successor of Muḥammad Nūr al-ʿArabī in Thesselonike. Moreover, his waḥdat al-wujūd based works will be introduced in
terms of form and content. Besides that, the aim of the study is to eliminate
deficiencies seen in the light of the scientific data and to criticize the
mistakes which found and to correct the identified errors, and also to update
the informations about the life and works of ʿOrfī. Additionally, the study has the purpose to determine
the place of ʿAlī ʿOrfī who is poet, commentator and
interpreter in the late period Malamatiyya and in Turkish sÿfí literature with regard to his
contribution through his life and works. The study has importance especially
from the point of that it will give clearer and specific informations and make
remarks and determinations about ʿAlī ʿOrfī and his works in the Sufism and literary context.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Turkish Sÿfí Literature, MalÀmat, Waḥdat al-Wujūd, the Late Period of MalÀmatiyya, Muḥammad Nūr al-ʿArabi, ʿAlī ʿOrfī

Son Dönem Melâmîliği Şairlerinden Ali Örfî’nin Hayatı ve Eserleri

Öz

Bu çalışma; Son Dönem Melâmîliğinin
kurucusu Muhammed Nûru’l-Arabî’nin (öl. 1305/1887) Selânik’teki halifesi Ali
Örfî’nin (öl. 1305/1887) hayatının, şahsiyetinin, edebî kişiliğinin ve vahdet-i
vücûd eksenli kaleme aldığı eserlerinin nüsha yerleriyle birlikte biçim ve
içerik açısından tanıtımını konu edinmektedir. Çalışmanın amacı; çıkan ilmî
veriler ve bulgular ışığında; kaynaklarda ya hiç olmayan ya da bazı
hususlarda tespit edilen eksikliklerin tekmîli, yanlışlıkların tenkidi ve tashihiyle
hakkında fazla araştırma yapılmamış olan Ali Örfî’nin hayatı ve eserlerine dair
bilgilerin güncellenmesidir. Ayrıca
eserleri vasıtasıyla meydana çıkan şairliği, şârihliği, mütercimliği
(müelliflik) yönüyle Son Dönem Melâmilîğine ve Türk Tasavvuf Edebiyatına
yaptığı katkı bağlamında Örfî’nin bu gelenekteki yerinin ve öneminin tespit
edilmesi de hedeflenmektedir. Çalışmanın önemi ise; özellikle tasavvufî ve
edebî bağlamda Ali Örfî’ye ve eserlerine dair biraz daha net ve spesifik
bilgiler verecek, değerlendirme ve tespitler yapma imkânı sağlayacak olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Türk Tasavvuf Edebiyatı, Son Dönem Melâmîliği, Muhammed Nûru’l-Arabî, Ali Örfî, Melâmet, Vahdet-i Vücûd

Kaynakça

• Akün, Ömer Faruk. Dîvân Edebiyatı. İstanbul: İsam Yayınları, 2013.Ali Örfî Efendi. Şerh-i Dîvân-ı Niyâzî-i Mısrî. haz. Mustafa Tatcı. İstanbul H Yayınları, 2018.Ali Örfî. Dîvân. Osman Ergin Yazmaları, 527/1. İBB Atatürk Kitaplığı.------. Şerh-i Dîvân-ı Niyâzî-yi Mısrî. Osman Ergin Yazmaları, 527/5. İBB Atatürk Kitaplığı.------. Şerh-i Dîvân-ı Sâlih Lütfî. Osman Ergin Yazmaları, 527/6. İBB Atatürk Kitaplığı.------. Şerhu Hikem-i Atâyî. Osman Ergin Yazmaları, 371. İBB Atatürk Kitaplığı.------. Tevhîd Mertebeleri. Osman Ergin Yazmaları, 1958/3. İBB Atatürk Kitaplığı.Ali Urfî Efendi. Tasavvufî Sorulara Cevaplar (Es’ile ve Ecvibe). haz. Mustafa Tatcı-İbrahim Özay. İstanbul: Sahhâflar Kitap Sarayı, 2006.Artun, Erman. Tasavvufî Halk Edebiyatı. Adana: Karahan Kitabevi, 2011.Bilgin, A. Azmi. “Tekke Şiiri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 559-562. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.Bolat, Ali. “Muhyiddin İbnü’l-Arabî’de Melâmet Tasavvuru”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2) 23 (2009): 457-469.------. Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.------. Muhammed Nûru’l-Arabî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: H Yayınları, 2015.Cebecioğlu, Ethem. Hacı Bayram Veli. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.Ceyhan, Semih. “Vâridât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 42: 520-522.Ceylan, Ömür. Tasavvufi Şiir Şerhleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2007.Clayer, Nathalie-Popovic, Alexandre. “Osmanlı Döneminde Balkanlardaki Tarîkatlar”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfîler. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 301-321. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.Cunbur, Müjgan. “Örfî”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 8.Cilt. 3: 120. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2007.Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. “Yoğun Tasavvufî Tecrübelere ilişkin Söylemin İmkanı ve İşlevselliği”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 14/1 (2014): 85-122.Çaylıoğlu, Abdullah. Niyâzî-i Mısrî Şerhleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.Derin, Süleyman. “Şamlı Bir Sûfî: Şeyh Arslan Dımaşkî ve Tevhîd Risâlesi”. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi. 26/2 (2010): 91-124.Düzen, İbrahim. Aziz Nesefî’ye Göre Allah-Kaninat-İnsan. İstanbul: Furkan Yayınları, 2000.el-Ahterî, Şemseddin. Ahterî-yi kebîr. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1293.el-Afîfî, Ebu’l-Alâ. el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütüvve. Beyrut: Menşûrâtu’l-Cümel, 2015.el-Askerî, Abdurrahman. XV-XVI. Asır Bayrâmî-Melâmîliğ’nin Kaynaklarından Abdurrahman el-Askerî’nin Mir’âtü’l-Işk’ı. haz. İsmail E. Erünsal. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.el-Cilî, Abdülkerim b. İbrahim. İnsân-ı Kâmil. trc. Abdülaziz Mecdi Tolun. haz. Selçuk Eraydın-Ekrem Demirli-Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.el-Harkûşî, Ebû Saèd Abdülmelik b. Muhammed İbrahim en-Nîsâbûrî. Kitâbu Tehzîbi’l-esrâr. thk. Besâm Muhammed Bârûd. Abu Dabi: el-Mecmeèu’s-Sikâfî, 1999.el-Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü’l-aèlâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-nuèmâni’l-muhtâr. Halet Efendi, 630. Süleymaniye Kütüphanesi.Emiroğlu, İbrahim. Sûfi ve Dil (Mevlânâ Örneği). İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.Erdoğan, Mustafa-Sağlam, Hacer. “Çalabım Bir Şar Yaratmış” Ya da Hacı Bayrâm-ı Velî’nin Bir Şiirine Yazılan Şerhler Üzerine”. I. Uluslararası Hacı Bayram-ı Veli Sempozyumu Bildiriler Kitabı (KALEM, Ankara, 25-26 Mayıs 2016). 2 Cilt. editör: Ahmed C. Haksever. 2: 493-526. Ankara: Kalem Neşriyat, 2016.es-Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Tabakâtu’s-sûfiyye. thk. Nureddin Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1389/1969.-------. Risâletü’l-Melâmetiyye (el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütuvve içinde). haz. Ebu’l-Alâ Afîfî. Beyrut: Menşûrâtu’l-Cümel, 2015.Fedâî, Abdürrahim. Terceme-i Şerh-i Vâridât. Osman Ergin Yazmaları, 717. İBB Atatürk Kitaplığı.Gölpınarlı, Abdülkadir. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Milenyum Yayınları, 2013.İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-hikem. thk. Ebu’l-Alâ Afîfî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1365/1946.-------. Risâle-i Ehadiyye. Osman Ergin Yazmaları, 1638. İBB Atatürk Kitaplığı.İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasbullah-Haşim Muhammed eş-Şazelî. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maèârif, ts..İbrahim b. Abdullâh, Terceme-i Maksadü’l-aksâ, Osman Ergin Yazmaları, 660/3. İBB Atatürk Kitaplığı.İskenderî, İbn Atâullah. Tasavvvufi Hikmetler: Hikem-i Atâiyye. haz. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.İzeti, Metin. Balkanlar’da Tasavvuf. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.Kara, Mustafa. “el-Hikemü’l-Atâiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17: 502-503. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.Kartal, Abdullah. Abdülkerîm Cîlî Hayatı, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.Kemikli, Bilal. Dost İlinden Gelen Ses. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.Kılıç, Atabey. “Dağılan İncileri Toplamak: Şerh Tasnifi Denemesi”, Prof. Dr. Abdülkadir Karahan Anısına I. Uluslararası Klasik Edebiyat Sempozyumu (İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul, 12-13Nisan 2007). 363-369. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Daire Başkanlığı Yayınları, 2007.Kılıç, Rüya. “Osmanlıdan Cumhuriyete Son Dönem Melâmîleri: Geleneğin Taşınması ve Uyum Meselesi”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfîler. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 747-761. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.Kiel, Machiel. “Görice”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14: 157-158. İstanbul: TDV Yayınları,1996.Komisyon. “Melâmiyye (Üçüncü Devre Melâmîliği)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 34-35. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.Laèlîzâde, Abdülbakî. Tarîkat-i Aliyye-i Bayramiyyeden Tâife-i Melâmiyye (Sergüzeşt). HCE Osm, 00316. İBB Atatürk Kitaplığı.Mazower, Mark. Selanik: Hayaletler Şehri, Hristiyan, Müslüman ve Yahudiler. trc. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.Harîrîzâde, Mehmed Kemaleddin, Tıbyânu’l-vesâili’l-hakâik fî beyâni selâsili’t-tarâik. 3 Cilt. İbrahim Efendi, 430-432. Süleymaniye Kütüphanesi.Mehmed Tahir, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.-------. Menâkıb-ı Şeyh Seyyid Hâce Muhammed Nûru’l-Arabî beyân-ı melâmet ve ahvâl-i melâmiyye. haz. Mustafa Tatcı-Burak Anılır. İstanbul: H Yayınları, 2016.Muhammed Nûr, Seyyid. Edebî ve Tasavvufî Mısrî Niyazî Dîvânı Şerhi (Tam Dîvân ile Birlikte). haz. M. Sadettin Bilginer-H. Mustafa Varlı. İstanbul: Esma Yayınları, 1976.Nûru’l-Arabî, Seyyid Muhammed. Niyâzî-i Mısrî Dîvân Şerhi. haz. Mustafa Tatcı-İbrahim Özay. İstanbul: H Yayınları, 2014.Nûru’l-Arabî, Muhammed. er-Risâletü’l-İsmâîliyye. Osman Ergin Yazmaları, 542/7. İBB Atatürk Kitaplığı.-------. Menbaèu’n-nûr fî rü’yeti’r-Resûl. Belediye Yazmaları, 123/1. İBB Atatürk Kitaplığı.-------. Risâle-i Sâlihiyye, Belediye Yazmaları, 123/2. İBB Atatürk Kitaplığı.-------. Şerh-i Evrâd-ı Usbûèiyye. Osman Ergin Yazmaları, 1548/3, 711. İBB Atatürk Kitaplığı.-------. Şerh-i Gazel-i Hâcı Bayram-ı Velî. Osman Ergin Yazmaları, 542/18. İBB Atatürk Kitaplığı.Okuyucu, Cihan. “Âbid ve Manzûm Vâridât Tercümesi”. I. Türk Kültürü Kongresi Bildiri Kitabı (İstanbul, 13-14 Ekim 2014). editör: Fatih İyiyol. 1019-1051. İstanbul: Süleyman Şah Üniversitesi Yayınları, 2014.Öngören, Reşat. “el-İnsânü’l-Kâmil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 332-333. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.Özel, Ahmet Murat. “Osmanlı Tasavvuf Kültüründe Şâzeliyye Literatürü ve Mustafa Enver Bey’in (ö. 1909) Hikem-i Atâyî Tercümesi”. Osmanlı^da İlm-i Tasavvuf. editör: Ercan Alkan-Osman Sacid Arı. 175-185. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.Sami, Şemseddin. Kâmûs-i Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası, 1317.Sarı Abdullah Efendi. Cevheretü’l-bidâye ve dürretü’n-nihâye. Halet Efendi, 213. Süleymaniye Kütüphanesi.-------. Semerâtü’l-fuâd fi’l-mebde’ ve’l-me’âd. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1288.Müstakîmzâde, Süleyman Sâdeddîn. Risâle-i Ahvâl-i Melâmiyye-i Şuttâriyye. Osman Ergin Yazmaları, 481. İBB Atatürk Kitaplığı.Şarkavî, Abdullah. Hikmete Yolculuk-Hikem-i Atâiyye Şerhi. trc. Ali Örfî Efendi. haz. Tahir Hafızoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.Şeyh Raslân. Risâle-i Tevhîd. Osman Ergin Yazmaları, 569/05. İBB Atatürk Kitaplığı.Tabîbzâde, Zâkir Mehmed Şükri. Silsilenâme-i aliyye-i meşâyih-i sûfiyye. Hacı Selim Ağa Hüdâyî, 1098. Süleymaniye Kütüphanesi.Tek, Abdürrezzak. “Bayrâmî Melâmîliğinin Temel Özellikleri”. Bayramım Şimdi Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildirileri (Ankara Büyükşehir Belediyesi&TÜRKKAD, Ankara, 14-16 Aralık 2012). 3-12. İstanbul: TÜRKKAD İstanbul Şubesi, 2013.Tuman, Mehmet Nail. Tuhfe-i Nâilî. haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı. 2 Cilt. İstanbul: Bizim Büro Yayınları, 2001.Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.Varol, Muharrem. Islahat-Siyaset-Tarikat: Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826-1866-Yanya-Selanik-Edirne Tatbikatı). İstanbul: Dergah Yayınları, 2013.Vassâf, Hüseyin. Sefine-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.Vicdânî, Sâdık. Tarîkatlar ve Silsileleri (Tomâr-ı turuk-i aliyye). haz. İrfan Gündüz. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1995.Yücer, Hür Mahmut. 19. Yüzyıl Osmanlı Toplumda Tasavvuf. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.Zorlu, Ilgaz. Evet, Ben Selanikliyim. İstanbul: Belge Yayınları, 1999.