The Abbāsīd Viziers in the Period of al-Nāsır-Lidīn Allāh (575-622/1180-1225)

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 2, 391 - 429, 26.12.2020

Halil İbrahim Hançabay

Öz

al-Nāsır-Lidīn Allāh (575-622/1180-1225), who remained on the throne for the longest time among Abbāsīd caliphs, pursued a policy aiming to recognize the Abbāsīds as the sovereign state by whole Muslims in his forty-five years lasted reign. To achieve this goal, he removed Iraqī Seljuks’ dominance (511-590/1118-1194) and adopted a balancing behavior towards Khwārazmshāhs (490-628/1097-1231). He also tried to converge different political and confessional groups within the Abbāsīd community. As a part of the politics followed by al-Nāsır, knowing the relations of the viziers with the caliph and other high-level statesmen and their activities will provide a better understanding of the goals that al-Nāsır wanted to achieve. Sixteen appointments were repeatedly made to the vizierate during this period. However, only Ibn Yūnus, Ibn Hadīda, Ibn al-Qassāb and Ibn Mahdī were appointed as a vizier, while other eight people were appointed by proxy (nāib al-wazīr). Therefore, it is thought that it would be more appropriate to investigate these four principal viziers who are assumed to be more influential in the state administration than others. That is why this study scrutinizes the training of viziers, the roles they undertook at the state administration, their appointment and dismissal processes, their relations with the caliph and other officials by chronological order.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Abbāsīds, , al-Nāsır-Lidīn Allāh, Vizierate, Ustādār

Nâsır-Lidînillâh Dönemi Abbâsî Vezirleri (575-622/1180-1225)

Öz

Abbâsî halifeleri arasında en uzun süre tahtta kalan Nâsır-Lidînillâh (575-622/1180-1225) kırk beş yıllık halifeliği döneminde Abbâsîler’in metbû bir devlet olarak bütün müslümanlar tarafından tanınmasını hedeflemiştir. Bu hedefini gerçekleştirmek için Irak Selçukluları’nın (511-590/1118-1194) nüfuzunu ortadan kaldırmış, Hârizmşahlar’a (490-628/1097-1231) karşı ise denge siyaseti izlemiştir. Ayrıca Abbâsî toplumu içinde itikadî ve siyasî açıdan farklı görüşlere sahip çeşitli zümreleri birbirine yaklaştırmaya çalışmıştır. Nâsır’ın izlemiş olduğu siyasetin bir parçası olarak bu süreçte görev yapan vezirlerin başta halife olmak üzere diğer üst düzey devlet adamlarıyla ilişkilerinin ve faaliyetlerinin bilinmesi Nâsır’ın gerçekleştir-mek istediği hedeflerin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Nâsır’ın halifeliği süresin-ce vezirlik makamına tekrarlarla birlikte on altı defa atama yapılmıştır. Bunlardan İbn Yûnus, İbn Hadîde, İbnü’l-Kassâb ve İbn Mehdî vezir olarak atanırken, kalan sekiz kişi ise vekâleten (nâibülvezîr) görevlendirilmiştir. Bu makalede diğerlerine kıyasla devlet idaresin-de daha etkin oldukları öngörülen bu dört kişinin incelenmesinin uygun olacağı düşünül-müştür. Bunun için kronolojik sıraya riayet edilerek bu dönemde görev yapan vezirlerin yetişmeleri, faaliyetleri, devlet kademelerinde üstlendikleri görevler, tayin ve azil süreçleri, halife ve diğer görevlilerle ilişkileri detaylı bir şekilde ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Abbâsîler, Nâsır-Liînillâh, Vezirlik, Üstâdârlık

Kaynakça

• Ahbârü’d-devleti’s-Selcûkıyye. çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1943.
• Arıkan, Adem. “Abbasî Halifesi Nasır Lidinillâh’ın Şiî Siyaseti”. İlahiyat Akademi Dergi-si 5 (2017), 147-164.
• Atalar. Münir. “Emîr-i Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 14 Kasım 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/emir-i-hac
• Ayaz, Fatih Yahya. “Abbâsîler’den Mısır’da Kurulan Hanedanlara Vezirlik Müessese-si”. İslâm Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 117-149.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Üstâdüddâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). Eri-şim 1 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ustaduddar
• Azzâm, Subhî Mahmûd. el-Vizâretü’l-Abbâsiyye (h. 447-656/m. 1055-1258). Amman: el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ, Doktora Tezi, 2000.
• Bündârî, Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm el-Feth b. Alî b. Muhammed. Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Cevâd, Mustafa - Sûse, Ahmed. Delîlü hâritati Bağdâd el-mufassal fî hitatı Bağdâd kadîmen ve hadîsen. Bağdat: Matba‘atü’l-Mecma‘il-‘İlmî el-Irâkî, 1958.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Dûrî Abdülazîz. “Divan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 18 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/divan--devlet
• Dündar, Abdulhamit. 4/10. Yüzyılda Bağdat (Topografya, Toplumsal Yapı, Gündelik Ha-yat). Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ebû Şâme Abdurrahman b. İsmâil el-Makdisî. Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn. thk. İbrâhîm Şemsüddîn. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
• Ebû Şâme, Abdurrahman b. İsmâil el-Makdisî. ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn: Terâcîmü ricâli’l- karneyni’s-sâdis ve’s-sâbi‘. thk. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002. [Kitâbü’r-Ravzateyn’nin 5. cildi olarak yayınlanmıştır.]
• El-Cheikh, Nadia Maria. “The Qahramâna in Abbasid Court: Position and Functions”. Studia Islamica 97 (2003), 41-55.
• Gürbüz, Osman. “Abbâsî Halifesi Nâsır Lidînillâh’ın Hârizmşahlar ile İktidar Mücadelesi”. İSTEM 8 (2011), 181-196.
• Güzel, Fatih. Nâsır Li-Dinillâh’ın Halifeliği ve Şahsiyeti. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Güzel, Fatih. “Halife Nâsır li-Dinillâh’ın Abbâsîlerin Hakimiyetini Canlandırma Çabaları”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi (KAREFAD) 3/3 (2014), 59-76.
• Güzel, Fatih. “Irak Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Halife Nasır Li-Dinillah’ın Rolü”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi (KAREFAD) 6/3 (2015), 75-92.
• Güzel, Fatih. “Moğol İstilasında Halife Nâsır li-Dinillâh’ın Rolü”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 4/1 (2015), 142-158.
• Güzel, Fatih. “Nâsır Li-Dinillâh’ın Halifeliği ve Şahsiyetine Genel Bir Bakış”. İSTEM 26 (2015), 39-58.
• Hartmann, Angelika. “Abbâsîlerin Son Devirlerinde Bağdat’ta Türkler, An-Nâsir Li-Din Allâh’ın Hilafet Zamanındaki Memlüklar (1180-1225)”. I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 15-20 X. 1973). 101-114. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, 1979.
• Hartmann, Angelika. “Nâsır-Lidînillah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 1 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/nasir-lidinillah
• el-Havâdisü’l-câmi‘a ve’t-tecâribü’n-nâfi‘a fi’l-mi’eti’s-sâbi‘a. thk. Mehdî en-Necm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• İbn ‘Inebe, Ebü’l-Abbâs Cemalüddîn Ahmed b. Ali. ‘Umdetü’t-tâlib fî ensâbi âli Ebî Tâlib. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, [ty.].
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed. Kitâbü Tecâribi’l-ümem. thk. Henry Frederick Amedroz - David Samuel Margoliouth. 2 cilt. Kahire: Matba‘atü’ş-Şeriketi’t-Temeddün, 1914.
• İbn Receb, Abdurrahman b. Ahmed. ez-Zeyl ‘alâ Tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin. 5 cilt. Beyrut: Mektebetü ‘Ubeykân, 2005.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’d-Dübeysî, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sa‘îd. Zeylü Târîhi Medîne-ti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 5 cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1427/2006.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Carl Johan Tornberg. 12 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır - Dâru Beyrut, 1965.
• İbnü’l-Mûsalâyâ, Ebû Sa‘d Emînüddevle Alâ b. al-Hasan b. Vehb. Resâilü Emîni’d-devle İbni’l-Mûsalâyâ. thk. İsâm Mustafa Abdülhâdî Ukle. Ayn: Merkezü Zâyid li’t-Türâs ve’t-Târîh, 2003.
• İbnü’n-Neccâr, Ebû Abdillâh Muhibbüddîn Muhammed b. Mahmûd el-Bağdâdî. Zeylü Târîhi Bağdâd. thk. Kayser Ferah. 15, 16, 17. ciltler. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, [ts.]
• İbnü’s-Sâ‘î, Ebû Tâlib Tâcüddîn Alî b. Enceb el-Bağdâdî. el-Câmi‘u’l-muhtasar. thk. Mustafa Cevâd. 9. cilt. Bağdat: el-Matba‘atü’s-Süryâniyye, 1934.
• İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Ca‘fer Safiyyüddin Muhammed b. Alî b. Tabatabâ. el-Fahrî fi’l-âdâbi’s-sultâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru sâdır, [ts.]
• Kallek, Cengiz. “Kabâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 22 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kabale
• Karaismailoğlu, Adnan. “Acem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 26 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/acem
• Kızıltoprak, Süleyman. “Memlük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 12 Kasım 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/memluk
• Keleş, Nevzat. “Râşid Halifelerin Altıncısı: ez-Zâhir Biemrillâh (30 Ramazan 622-14 Receb 623/5 Ekim 1225-11 Temmuz 1126”. Bozkırın Oğlu Ahmet Taşağıl’a Armağan, ed. Tuğba Eray Biber. 303-320. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2019.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Buyruldu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 14 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/buyruldu
• Le Strange, Guy. Baghdad During the Abbasid Caliphate. Oxford: The Clarendon Press, 1900.
• Melikü’l-Mansûr, Ebü’l-Meâlî Nâsırüddîn Muhammed b. Ömer b. Şâhinşâh el-Eyyûbî. Mizmârü’l-hakâik ve sırrü’l-halâik. thk. Hasan Habeşî. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 2005.
• Mukaddesî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlim. thk. Gâzî Tuleymât. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, 1980.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Abdülmecîd Terhînî vd. 23 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Öz, Mustafa. “Nâsıbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 11 Ekim 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/nasibe
• Özaydın, Abdülkerim. “Nevbet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 18 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/nevbet
• Öztürk, Murat. “Zâhir-Biemrillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 27 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/zahir-biemrillah
• Râvendî, Muhammed b. Alî b. Süleyman. Râhat-üs-sudûr ve âyet- üs-sürûr: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti. çev. Ahmet Ateş. 2 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Ba-sımevi, 1960.
• Safedî, Selâhuddîn Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaûd - Türkî Mustafa. 29 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a‘yân. thk. Muhammed Berakât vd. 23 cilt. Dımaşk: er-Risâletü’l-‘Âlemiyye, 1434/2013.
• Sümer, Faruk. “Dihkan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 24 Kasım 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/dihkan
• Sümer, Faruk. “Reis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). Erişim 26 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/reis
• Şeşen, Ramazan. “Dârülhilâfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). Erişim 17 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/darulhilafe
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971.
• Yâkût b. Abdullah el-Hamevî. Muʿcemü’l-büldân. 5 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır 1397/1977.
• Yılmaz, Metin. “Abbasiler Dönemi Bağdat Zindanları”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 16/1 (2016), 79-121.
• Yılmaz, Saim. “Abbâsîler’de Üstâdârlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”. İslâm Araştırma-ları Dergisi 21 (2009), 1-24.
• Yılmaz, Saim - Sazak, Ömer. “Doğu Bağdat’ta Dârülhilâfe’nin Ortaya Çıkışı ve Burada İnşa Edilen Saraylar (279-334/892-945)”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/42 (2020), 285-313.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. nşr. Şuayb el-Arnaût vd. 25 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l‘alâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 52 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1411-1421/1991-2000.