Teysîr/Şâtıbiyye ve Tayyibe Tarikleri Çerçevesinde İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-Sebʿa Adlı Eserindeki Tariklerin Farklılığı Meselesi -Âsım Kıraati Özelinde Bir Değerlendirme-

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 519 - 549, 30.12.2022

Hasan Hüseyin Havuz

https://doi.org/10.51447/uluifd.1126632

Öz

İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-Sebʿa adlı eseri yedi kıraati ilk defa toplayan ve günümüze ulaşan en eski eser olmanın yanında kendisinden sonra yazılan Teysîr/Şâṭıbiyye ve 10 kıraati içeren İbnü’l-Cezerî’nin en-Neşr/Ṭayyibe eserine kaynaklık eden bir eserdir. Tayyibe tarikinde İbnü’l-Cezerî diğer kıraatlerde kaynak olarak aldığı bu eseri Âsım kıraati için almamıştır. Bu yönüyle Âsım kıraatinin eserdeki râvi ve tarikleri Teysîr/Şâtıbiyye ve Tayyibe tariklerinde aynı değildir. Kitâbü’s-Sebʿa’da verilen 14 tarik, Ṭayyibe’de Hafs için 52, Şuʿbe için verilen 76 tarik içinde yer almamaktadır. Ayrıca bu eserde Mufaddal ve Ebân rivayetleri verilmiş ve farklı okumalarına da değinilmiştir. Çalışmada, İbn Mücâhid ve kıraat ilmindeki yeri ve Âsım kıraati açısından râvi, tarik ve Ṭayyibe dışında farklı olarak nakledilen usûl ve ferş okumaları örnek olarak ele alınmıştır. Bu okumalar tamamen farklı tarikle geldiğinden, diğer kıraatler içinde nakledilse de Âsım kıraatinin bilinen okuması değildir. Zira bugün okuduğumuz Şuʿbe/Hafs rivayeti Tayyibe tarikleri çerçevesinde okunmaktadır. Bu çerçevede kıraat ilminde dönüm noktası olan ve en temel kaynak olan bu eserdeki tarikler ve buna bağlı bazı okumaların Âsım kıraati özelinde Tayyibe tarikleriyle bağlantılı olarak farklılığı ortaya konulmuş ve bu duruma karşı yaklaşımın nasıl olması gerektiği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, İbn Mücâhid, Âsım, Râvi, Tarik, İhtilâf, Şâz., Qirāʾāt, Ibn Mujāhid, ʿĀṣim, Rāwī, Ṭarīq, Difference, Shādh.

The Issue of The Difference of Ṭarīqs in Ibn Mujāhid’s Kitāb al-Sabʿa Within The Framework of The Ṭarīqs of Taysīr/Shāṭibiyyah and Ṭayyibah -An Evaluation Specific to ʿĀṣim’s Qirāʾāt-

Öz

Ibn Mujāhid’s Kitāb al-Sabʿa is the first work that collects seven qirāʾāts in the science of recitation. It is the source of Ibn al-Jazarī’s Nashr/Ṭayyibah work, which includes Taysīr/Shāṭibiyyah and 10 qirāʾāt written after him. Al-Jazarī did not take this work, which he took as a source in other recitations, as a source for ʿĀṣim’s qirāʾāt. In this respect, the riwāyas and ṭarīqs of ʿĀṣim qirāʾāt in the work are not the same in the ṭarīqs of Taysīr/Shāṭibiyyah and Ṭayyibah . It is not included in 14 ṭarīqs given in Kitāb al-Sabʿa, 52 for Ḥafṣ and 76 for Shuʿba in Ṭayyibah. In addition, Al-Mufaḍḍal and al-Abān riwāyas are given in this work and their different riwāyas are also mentioned. In the study, Ibn Mujāhid and his place in the science of qirāʾāt and ʿĀṣim’s qirāʾāt, the uṣūlī and farshī readings that are transmitted differently apart from the narrator, ṭarīq and Ṭayyibah are discussed. Since these readings come with completely different recitals, it is not the recognied reading of ʿĀṣim’s qirāʾāt, even though it is transmitted in other recitations. Because the Shuʿba/Ḥafṣ riwāya we read today is read within the framework of Ṭayyibah ṭarīqs. The ṭarīq sand some related readings in this work, which is a turning point in the science of qirāʾāt and the most basic source, will be revealed in relation to the Ṭayyibah ṭarīqs in particular, and how the approach should be against this situation will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt, Ibn Mujāhid, ʿĀṣim, Rāwī, Ṭarīq, Difference, Shādh.

Kaynakça

• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”. Din Bilimleri Akademik Araş-tırma Dergisi 19/1 (2019), 107-139.
• Akaslan, Yaşar. Kıraat İlminin Temel Kaynakları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2021.
• Akpınar, Musa. Kıraatların Tevatürü Meselesi. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2020.
• Aliyyü’l-İmam, Ahmed. Kur’an’ın 10 Kıraatı. çev. Süleyman Gündüz. İstanbul: İnkılab Basım Yayım, 2010.
• Âlu İsmail, Muhammed İbrahim. ʿİlmü’l-ḳırâʾât. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1419.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Mücâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 20/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “Kitâbü’s-Sebʿa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Aşvahî, Sabri. İʿcâzü’l-ḳırâʾâti’l-Ḳurʾâniyye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1998.
• Bayraktutan, Osman. Kıraatlerde Tevatür Olgusu. Ankara: Gece Akademi, 2018.
• Bayraktutan, Osman. “Kırâatlerin Sınırlandırılması Meselesi”. Iğdır Üniversitesi İla-hiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 121-144.
• Çakıcı, İrfan. “İlk Dört Asırda Şâz Kıraatlere Yöneltilen Eleştiriler Üzerine Bir İnceleme”. Rumeli İslâm Araştırmaları Dergisi 4/7 (Nisan 2021), 266-287.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dağ, Mehmet. “İbn Mücahid’in Kıraat Ekollerini Yedi ile Sınırlaması: Eleştirel Bir Yaklaşım”. EKEV Akademi Dergisi 10/27 (2006), 81-104.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlminde Şâzz Kavramı -Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Gerçek Anlamının Tespitine Dair-”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştır-malar Dergisi) 7/2 (2007), 57-110.
• Damra, İbrahim. Aḥsenü ṣuḥbe fî rivâyeti Şuʿbe. Ürdün: Mektebetü’l-Vataniyye, 2. Basım, 2007.
• Damra, İbrahim. Aḥsenü’l-beyâni şerḥi ṭuruḳi’ṭ-Ṭayyibeti bi-rivâyeti Ḥafṣ b. Süleymân. Ürdün: Mektebetü’l-Vataniyye, 2006.
• Dânî, Ebû Amr. et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru Kitâbi’l-Arabî, 1984.
• Demircigil, Bayram. “İbn Cinnî’nin el-Muhteseb’inde Şâz Kıraatlere Yaklaşımı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (SAUİFD) 19/35 (Haziran 2017), 78-101.
• Dokgöz, Fatih. “Saçaklızâde Maraşî Bağlamında İbnü’l-Cezerî (ö. 833/1429) Sonrası Yedi Kıraat İhtiyarlarına Genel Bir Bakış”. Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi Dergisi. 51/1 (2021), 116-134.
• Enderâbî, Ahmed b. Ebî Ömer. Ḳırâʾâtü’l-ḳurrâʾi’l-maʿrûfîn bi-rivâyâti’r-ruvâti’l-meşhûrîn. thk. Ahmed Nesif el-Cenâbî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1985.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Şâz Kıraatler ve Yûsuf Efen-dizâde’nin Konuya Dair Tepkisi”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 19/1 (2019), 67-81.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. ed-Dirâsâtü’ṣ-ṣavtiyye ʿinde ʿulemâʾi’t-tecvîd. Amman: Dâru Ammâr, 2. Basım, 2008.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. Kur’an Fonetiği Üzerine Tetkikler -Tecvid Âlimleri Özelinde-. çev. Mehmet Emin Maşalı vd. İstanbul: İFAV Yayınları, 2021.
• Hanay, Necattin. “Şâz Kıraat Olgusuna Taberî Vechesinden Bir Bakış”. Mütefekkir 4/8 (2017), 291-296.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîḫu Baġdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2002.
• Havuz, Hasan Hüseyin. Usûlî ve Ferşî İhtilaflar Açısından Âsım Kıraatı (Şu’be ve Hafs Rivâyeti). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. thk. Abdur-rahman b. Yahya. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1953.
• İbn Kuteybe, Muhammed Abdullah b. Müslim. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Sakr. b.y.: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr. Kitabü’s-Sebʿa fi’l-ḳırâʾât. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1400/1980.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Mahmud eş-Şinkītî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Yûsuf. Ġāyetü’n-nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• İzmîrî, Mustafa b. Abdurrahman b. Muhammed. Taḥrîru’n-Neşr (Kitabü İtḥâfi’l-Berara). thk. Hâlid Hasen Ebü’l-Cûd. Riyad: Dâru Edvâʾi’s-Selef, 2007.
• Kādî, Abdülfettah. el-Vâfî fî şerḥi’ş-Şâṭıbiyye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 14. Basım, 2019.
• Makdisî, Ebû Şâme. Şerḥu’ş-Şâṭıbiyye İbrâzü’l-meʿânî min Ḥırzi’l-emânî fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Muhammed Seyyid Osman. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Mekkî, Ebî Tâlib el-Kaysî. el-İbâne ʿan meʿâni’l-ḳırâʾât. thk. Abdülfettah İsmail Şelebî. Mısır: Dâru’n-Nehdâ, ts.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. Muʿcemü’l-ḥuffâẓi’l-Ḳurʾân ʿabra’t-târîḫ. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hâdî şerḥi Ṭayyibeti’n-Neşr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997.
• Nüveyrî, Muhibbüddîn. Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Mecdî Muham-med Surûr Baslûm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Ruveysî, Ahmed b. Hamûd b. Humeyyid. Esânîdü’ş-Şâṭıbiyye fi’l-ḳırâʾât. Beyrut: Mües-sesetü’d-Duhâ, 2019.
• Rüşdî, Eymen Süveyd. es-Selâsilü’ẕ-ẕehebiyye bi’l-esânîdi’n-Neşriyye min şuyûḫi ile’l-Hażreti’n-Nebeviyye. Suudi Arabistan: Dâru Nuri’l-Mektebât, 2007.
• Sâlim, Muhammed İbrahim Muhammed. Ferîdetü’d-dehr fî teʾṣîli ve cemʿi ḳırâʾâti’l-ʿaşr. b.y.: Dâru’l-Beyâni’l-Arabî, 2003.
• Sarı, Mehmet Ali. “Âsım b. Behdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/475-476. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Saylan, Nesrişah. “İbn Cinnî’nin “el-Muhteseb” adlı Eserinde Şâz Kıraat Olgusuna Yaklaşım Metodu”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 179-202.
• Süyûtî, Celâleddin. Şerḥu’ş-Şâṭıbiyye. thk. Ebû Âsım Hasen b. Abbâs b. Kutb. Endelüs: Mektebetü Kurtubâ, 2004.
• Şinkītî, Muhammed Mahmud Ahmed. Menhecü İbni’l-Cezerî fî Kitâbi’n-Neşr. el-Memleketü’l-Arabiyyetü’s-Suudiyye: Câmiatü İmam Muahammed b. Suud, Dok-tora Tezi, 1421/2000.
• Tavîl, es-Seyyid Rızk. Medḫal fî ʿulûmi’l-ḳırâʾât. Mısır: Mektebetü’l-Faysaliyye, 1985.
• Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınlar, 4. Basım, 2018.
• Tetik, İbrahim. Tarihsel, Bilimsel ve Siyasal Boyutlarıyla Âsım Kıraati Hafs Rivayetinin Şöhret Bulma Nedenleri. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• Tuğral, Rahim. Ebû Bekr b. Mücâhid ve Kitâbü’s-Seb’a. İzmir: Yüksek İslam Enstitüsü, Öğretim Üyeliği Tezi, 1981.
• Tuğral, Rahim. “Büyük Kırâat Otoritesi ve İlk Kırâat-i Seb’a Yazarı Ebû Bekr b. Mücâhit (245-324/859-935)”. Diyanet Dergisi [Diyanet İlmi Dergi] 33/1 (1987), 3-11.
• Ubeydî, Fethi b. eş-Şerif. Esânîdü’l-ḳırâʾâti’l-mütevâtira. Beyrut: Dâru İbn Hazm, ts.
• Yener, Muazzam. “İbn Miksem: Hayatı, Kıraat İlmindeki Yeri ve Şâz Okuyuşları”. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies 15/89 (2022), 269-286.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Zehebî, Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Mües-sesetü’r-Risâle, 2. Basım, 2012.