Kelâm Atomculuğunun Kaynağı Sorunu

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 2, 225 - 244, 31.12.2018

Cağfer Karadaş Çevirmen: Şahin Harun

https://doi.org/10.5281/zenodo.3354384

Öz

Kelâmcıların âlem telakkisi ile adeta özdeşleşmiş bulunan Kelâm atomculuğunun kaynağı konusu tam açıklığa kavuşamamıştır. Musa b. Meymûn tarafından Yunan orijinli olduğu iddiası uzun süre oryantalistleri etkilemiştir. 19. yüzyılda Kelâm atomculuğunun menşeinin Hint atomculuğu olabileceği iddiası ortaya atılmıştır. Bu iddiayı ilk defa Schmölders 1840’larda dillendirmiş, bundan elli yıl sonra Mabilleu bu iddiayı Kelâm atomculuğunun tamamının Hint düşüncesinden geldiği noktasına götürmüştür. Bu fikrin günümüzde en önemli savunucusu Shlomo Pines’tır (ö. 1990). Pines, 1936 yılında Berlin’de basılan Beitrage zur Islamischen Atomenlehreadlı kitabında bu düşünceyi savunur ve Kelâm atomculuğunun Yunan atomculuğundan çok Hint atomculuğuna yakın olduğuna ve aralarında esaslı benzerlikler bulunduğuna dikkat çeker. Alnoor Dhanani ise The Physical Theory of Kalam (Brill 1994) adlı çalışmasında  Pines’in çabasını başarısız bulur. Türkiye de ise Pines’ten on yıl önce Daru’l-Funun İlahiyat Fakültesi Mecmuası’nda “Mütekellimûn ve Atom Nazariyesi” adlı makalesinde (1925) M. Şemseddin (Günaltay), Kelâm atom düşüncesinin menşeinin Yunan filozofu Demokritos’a götürülmesini, İbn Meymûn’un yanlış adres göstermesine ve müsteşriklerin bundan etkilenmesine bağlar. Ona göre Kelâmcıların atom nazariyesi Hint âlimi Kanada’nın atomculuğuna daha yakındır. Ancak bu iddiaların somut ve kesin delillerden çok benzerlikler yoluyla ortaya konulduğu görülmektedir. Bu durumda Kelâmcıların bu bilgileri doğrudan Yunan ve Hint düşüncesinden değil Ortadoğu bölge kültüründe bulunduğu şekliyle dolaylı yoldan elde etmiş olmaları daha bir ihtimal dahilinde görülmektedir. Bu da Kelâm atomculuğunun özgünlüğü anlamına gelir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kelâm Atomculuğu, Mezopotamya, Yunan Atomculuğu, Hind Atomculuğu, Demokritos, Hint Âlimi Kanada

The New Approach to The Source of Kalām Atomism

Öz

‘Kalām atomism’ is one of the central subjects in the Mutakallimūn’s doctrine of universe. The origin of this subject still remains to be explored. Moses b. Maymonides claims that kalām atomism was affected by Greek atomism. This claim also has been taken into account by various orientalists. In the XIX. Century, Schmölders and Mabilleu claimed that Kalām atomism was effected by Indian atomism. Shlomo Pines in his Beitrage zur Islamischen Atomenlehrehas acknowledged a resemblance between the certain aspects of Greek and Kalām atomism. Pines thought that the difference between Greek atomism and Kalâm atomism were too great and therefore believed that the search for a source of Kalām atomism was inconclusive. Pines established some congruities between the doctrines of and Kalām atomism. According to Alnoor Dhanani in The Physical Theory of Kalām(Brill 1994)Pines failed to find possible routes transmission from the former of the latter. Before Pines (ten years ago), Şemseddin (Günaltay), in his article called “Mütekellimûn ve Atom Nazariyesi” (Daru’l-Funun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1925) acknowledged congruities between the doctrines of Indian atomism and Kalām atomism. This article claims that Kalām atomism was put forward by mutekellimûnin and the influence of Greek and Indian atomism on Kalām atomism was indirect. Therefore Kalām atomism can be treated as an original theory.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Kalām Atomism, Indian Atomism, Greek Atomism, the Middle East/Mesopotamia, Democritus, Indian Philosopher Kanada

Kaynakça

• Abū l-Maʿālī al-Juwaynī, al-Irshād. Ed. Muḥammad Yūsuf Musa – Al Abdulḥāmid. Baghdād 1369/1950.
• Abū Yūsuf. Kitab al-Kharaj. Cairo 1396.
• Abu Zayd, Muna Ahmad. al-Tasawwur al-zarri. Beirut 1414/1994.
• Aclūnī, Ismāīl b. Muḥammad. Kashf al-khafā. Beyrut 1351.
• al-Ash‘arī, Abū l-Ḥasan ʿAlī b. Ismāʿīl. Maqālāt al-islāmiyīn wa ikhtilāf al-muṣallīn. ed. Helmut Ritter. Wiesbaden 1980.
• al-Baghdādī, ʿAbd al-Qādir. al-Farq bayn al-firaq. Ed. Muhammad Muhyiddin Abdulhamid. Beirut 1411/1990.
• al-Baghdādī, ʿAbd al-Qādir. Usūl al-dīn. Istanbul 1346/1946.
• al-Balādhurī. Kitāb Futūḥ al-buldān. Beirut 1407/1987.
• al-Bāqillānī. Kitāb al-Tamhīd. Ed. Imaduddin Ahmed Haydar. Beyrut 1407/1987.
• al-Bīrūnī, Abū Rayḥān Muḥammad b. Aḥmad. al-Āthār al-bāqiya ʿan al-qurūn al-khāliya. Ed. Parviz Azka’i. Tahran 2001.
• al-Bīrūnī, Abū Rayḥān Muḥammad b. Aḥmad. Kitāb fī taḥqīq mā lil-Hind min maqūla. Beirut 1403/1983.
• al-Fīrūzābādī, Abū al-Tāhir. al-Qāmūs al-muḥīt. Beirut 1407/1987.
• al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. Iḥyāʾ ʿulūm al-dīn. Beirut: Dar al-Kutub al-Arabi, nd.
• al-Isfarāyīnī, Abū l-Muẓaffar. al-Ṭabṣīr fī l-dīn. Beirut 1403/1983.
• al-Juwaynī, Abū l-Maʿālī. Lum‘a al-adilla. Ed. Fawkiyya Husein Mahmud. Beirut 1987.
• al-Maqdisī, Muṭahhar ibn Ṭāhir. Kitāb al-badʾ wa-l-taʾrīkh. Ed. and trans. Clément Huart. Paris 1899–1919.
• al-Nīsābūrī, Abū Rashid. al-Masāil fī al-khilāf. Beirut 1979.
• al-Shahrastānī, Muḥammad ibn ʻAbd al-Karīm. al-Milal wa-l-niḥal. Beirut 1410/1990.
• al-Taftāzānī, Saʿd al-Dīn. Sharh al-Aqāid. Ed. Mahmud Adnan Darwish. Dimashq, nd.
• al-Zabīdī, Murtaḍā. Tāj al-ʿarūs. Beirut: Dār al-Sadr, nd.
• Alnoor Dhanani. The Physical Theory of Kalām. Leiden 1994.
• Ayman, Fuād al-Sayyid. “İskenderiye [Alexandria]”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [TDV Encyclopedia of Islam]. 22/574-576. Istanbul: Turkish Religious Foundation, 2000.
• Badawī, ʿAbd al-Raḥmān. al-Ilhād fi’l-Islām. Cairo 1945.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç. History of Islamic Civilization. Trans. Fuat Köprülü. Ankara 1977.
• Bayraktar, Mehmet. İslam Felsefesine Giriş [Introduction to Islamic Philosophy]. Ankara 1988.
• Birand, Kamıran. İlkçağ Felsefesi Tarihi [History of First Era Philosophy]. Ankara 1956.
• Boer, T.J. de. The History of Philosophy in Islam. Trans. Edward R. Jones. New York: Luzac, 1903.
• Çağdaş, Kemal. Eski Hint Çağ Kültür Tarihine Giriş [Introduction to History of Ancient Indian Era]. Ankara 1974.
• Goddard, Hugh. A History of Christian-Muslim Relations. Chicago 2000.
• Gündüz, Şinasi. Mitoloji ile İnanç Arasında [Between Mythology and Belief]. Samsun 1998.
• Haq, Syed Nomanul. “The Indian and Persian Background”. Seyyed Hossein Nasr - Oliver Leaman. History of Islamic Philosophy. London and New York 1996.
• Ḥusām Muḥyī al-Dīn Ālūsī. The Problem of Creation in Islamic Thought. Cambridge 1965.
• Ibn al-Murtaḍa, Aḥmad ibn Yaḥyā. Ṭabaqāt al-Mu'tazila. Beirut 1380/1961.
• Ibn al-Nadīm. al-Fihrist. Ed. Ibrahim Ramazan. Beirut 1415/1995.
• Ibn al-Ṣalāh. al-Fatawa. Diyarbakır nd.
• Ibn al-ʿIbrī, Abū l-Faraj. Tārikh al-Zamān. Trans. from Syrian to Arabic Ishaq Armala. Beirut 1986.
• Ibn Fūrak, Abū Bakr Muḥammad. Mujarrad maqālāt al-shaykh Abī l-Ḥasan al-Ashʿarī. Ed. Daniel Gimaret. Beirut 1987.
• Ibn Juljul. Ṭabaqāt al-aṭibbāʾwa-l ḥukamāʾ. Ed. Fuʾād Sayyid. Cairo 1955.
• Ibn Maimūn, Abū ʿImrān Mūsā b. Maimūn b. ʿAbd Allāh al-Ḳurṭubī. Dalālat al-ḥāʾirīn. Ed. Hüseyin Atay. Ankara 1974.
• Ibn Manẓūr, Jamāl al-Dīn Abū l-Faḍl Muḥammad b. Mukarram. Lisān al-ʿArab. Beirut: Dār Sadr, nd.
• Ibn Taymiyya. Minhaj al-sunna. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya, nd.
• Irfan Abdulhamid. Dirasat fī al-firaq wa al-aqāid al-Islamiyya. Beirut 1404/1984.
• Karadaş, Cağfer. “Atomculuk [Atomism]”. Felsefe Ansiklopedisi .Ed. Ahmet Cevizci. 1/700-704. Istanbul 2003.
• Karadaş, Cağfer. Bakıllanî’ye Göre Allah ve Alem Tasavvuru [Allah and World Conception According to Baqillani]. Bursa 2003.
• Kutluer, İlhan. “Calinus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDV Encyclopedia of Islam). 7/32-34. Istanbul: Turkish Religious Foundation, 1993.
• Marcus, Ralph. “Hellenistic Jewish Literature”. The Jews Their History, Culture and Religion. Ed. Louis Finkelstein. New York 1960.
• Marcus, Ralph. “Hellenistic Jewish Literature”. The Jews Their History, Culture and Religion. Ed. Louis Finkelstein. New York 1960.
• Nāshiʾ al-Akbar. Masāʾil al-imāma and Muktatafat min al-Kitāb al-Awsaṭ fī al-maqalāt. Frühe muʿtazilitische Häresiographie. Ed. Josef van Ess Beirut 1971.
• Olguner, Fahrettin. Batı ve İslam Dünyasında Eflatun’un Timaios’u [Timaios of Eflatun in the Western and Islamic World]. Konya 1990.
• Pines, Shlomo. Madhhab al-zarra inda al-Muslimin. Trans. Muhammed Abd al-Hadi Abu Rida. Cairo 1365/1946.
• Pretzl, Otto. “Madhhab jawhar al-fard inda al-mutakallimun fi al-Islam”. Madhhab al-zarra inda al-Muslimin. Ed. Shlomo Pines. al-Qahirah: Maktabat al-Nahḍah al-Miṣriyah, 1946.
• Qadir, C.A. “Pre-Islamic Indian Thought”.A History of Muslim Philosophy. Ed. M.M. Sharif. 1/42-43.Wiesbaden 1963.
• Sa‘id ibn Ahmad, al-Andalusī. Tabaqat al-umam. Beirut 1985.
• Ülken, Hilmi Ziya. Uyanış Devrinde Tercümenin Rolü [The Role of Trasnlation in Reneaissane Era]. Istanbul 1997.
• Ülken, Hilmi Ziya. Varlık ve Oluş [Being and Existence]. Ankara 1968.
• Weber, Alfred. History of Philosophy. Trans. Frank Thilly. New York 1905.
• Yurdagür, Metin. “Ebu’l-Huzeyl Allaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [TDV Encyclopedia of Islam]. 10/330- 332. Istanbul: Turkish Religious Foundation, 1994.
• Zeller, Eduard. A History of Greek Philosophy. Trans. S.F. Alleyne. London 1881.
• ʿAṣim, Mutarcim Aḥmad. Kamus Tercumesi. Istanbul 1305.