Kelâm İlminin Teşekkül Sürecindeki Temel Sorunlar

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 1, 111 - 132, 06.08.2020

Çevirmen: Ayhan Işık , Çevirmen: Mustafa Selim Yılmaz

Öz

Kelâm ilminin diğer ilmi disiplinlere nazaran İslam düşünce geleneğinin seyrini etkileyen belirgin bir yapısı vardır. Muhtemelen bu normatif yapısı, kelâmın Müslüman toplumun sosyal muhayyilesini şekillendiren vakıanın değerlendirildiği temel ilmi alan olmasından kaynaklanmaktadır. Bu itibarla bu ilim, tamamen hayatın içinden çıkan ve bu çerçevede şekillenen bir karakteri yansıtmaktadır. Her ne kadar kelâmın, temel hedefi akideyi sistematik olarak savunmak olsa da mayalandığı ortam itibariyle sosyolojik ve en önemlisi de siyasal arka planın bu ilmin, kimliğinin oluşumunda ciddi bir etkisi vardır. Esasında bu çalışmanın amacı, bu arka plana ışık tutmak ve bağlamsal bir okuma temelinde tutarlı bir analiz sunmaktır. Bu bakımdan metodolojik olarak odaklanılması gereken nokta, Müslüman toplumun ilk üç nesli döneminde ortaya çıkan temel problemlerdir. Bunları da hilafet meselesi, mürtekib-i kebire ve kader meselesi etrafındaki tartışmalar şeklinde sıralamak mümkündür. Bir nevi siyasal hizipleşmenin de kökeni olan bu meselelerin çözümüne ilişkin önemli tezler ortaya atılmış ve daha sonra bu tezler İslam düşünce geleneğinin köklü ilim geleneklerinin teşekkülüne yol açmıştır.     

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Siyaset, Hilafet, Mürtekib-i Kebire, Kader

The Basic Matters in the Formative Period of Kalām

Öz

In contrast to other fields of scholarship, Kalām possesses a clear structure that has influenced the development of Muslim thought. This normative structure of kalām is analysed the fact of the structuring of the social imagination of the Muslim society. So, kalām reflects a character entirely derived from life and shaped within this framework. As much as the basic aim of kalām may be to systematically defend a religious doctrine, due to the contexts in which it has emerged, primarily socio-political backgrounds have an essential role in the formation of the identity of this science. The purpose of this paper is to explain this background and to achieve an analysis based on a contextual reading. In this regard, the matters that need to be methodologically focused on are the main issues that arose within the first three generations of Islam. These issues can be listed as the matter of caliphate (imāmah), the grave sinner (murtakib al-kabīrah), and the discussions on the question of predestination (qadar). Outstanding theses have been produced in response to these issues, which in a way are responsible for the political schisms in Muslim societies, and afterwards, these theses have led to the formation of the deeply rooted scholarly traditions of Islamic thought.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Politics, Caliphate, Grave Sinner, Predestination

Kaynakça

• ʿAbd al-Bāqī, Muḥammad Fuʾād. al-Muʿjam al-mufahras li-alfāz al-Qurʾān al-Karīm. Istanbul: Tebliğ Yayıncılık, 1985.
• Abū Zahra, Muḥammad. Taʾrīkh al-madhāhib al-Islāmiyya. s.n.: Dār al-Fikr al-ʿArabī, n.d.
• Abū Zahra, Muḥammad. İslâm’da Siyâsî ve İtikâdî Mezhepler Tarihi. trans. Hasan Karakaya et al. Istanbul: Hisar Yayıncılık, nd.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkisi. Istanbul: Birleşik Yayıncılık. 1992.
• Akbulut, Ahmet. “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/1 (1994), 129-156.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye bin Ebi Sufyan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Aydın, Ali Aslan. “İslam’da Büyük Günah ve Tekfir Meselesi”. Diyanet İlmi Dergi 14/4 (1975), 197-201.
• Aydın, Ömer. Kuran-ı Kerim’de İman-Amel İlişkisi. Istanbul: İşaret Yayınları, 2007.
• Azimli, Mehmet. “Hilafet/Halifelik”. İslam Kurumlar Tarihi. 55-72. Second Printing. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.
• Bağcı, H. Musa. İnsanın Kaderi Hadislerin Telkin Ettiği Kader Anlayışı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• al-Baghdādī, ʿAbd al-Qāhir. al-Farq bayn al-firāq (Mezhepler Arasındaki Farklar). trans. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Bebek, Adil. “Kebîre”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/163-164. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Biçer, Ramazan. Akıl ve İrade Kapısı İmam Mâtürîdî. Istanbul: Erdem Yayınları, 2018.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Second Printing. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• el-Cābirī, Muhammed Ābid. Arap Siyasal Aklı. trans. Vecdi Akyüz. First Printing. Istanbul: Mana Yayınları, 2018.
• Çağlayan, Harun. “Mürcie”. Kelam Tarihi ve Ekolleri. ed. Mehmet Evkuran. 107-133. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
• Çelebi, İlyas. “İlk Kelam Tartışmaları ve İnanç Grupları”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 49-62. Ankara, Grafiker Yayınları, 2016.
• Çetin, Rabiye. “Hilafet”, İslamiyet ve Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü. ed. Mualla Selçuk and et al. 1: 318-319. Ankara: Ankara University Yayınları, 2013.
• Çetin, Rabiye. “Kur’an-ı Kerim Bağlamında Kader-İmtihan İlişkisi”. Journal of the Human and Social Science Researches 5/4 (2016), 780-800.
• Çetin, Rabiye. “Haricilik”, Kelam Tarihi ve Ekolleri, ed. Mehmet Evkuran. 57-75. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
• Erdemci, Cemalettin. “İlk Dönem (Hicri 1. Asır) Kader Tartışmaları Ğaylan ed-Dımaşkî-Ömer b. Abdülaziz”. Tezkire: Journal of Thought, Politics and Social Science 43-44 (April-Semptember 2006), 198-223.
• Evkuran, Mehmet. “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâat”. Kelam Tarihi ve Ekolleri. ed. Mehmet Evkuran. 211-234. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
• al-Fīrūzābādī, Abū al-Ṭāhir Majd al-Dīn. al-Qāmūs al-muḥīṭ. Beirut: Dār al-ʿĀlamī al-Jāmiʿ, n.d.
• al-Ghazālī, Abū Ḥāmid Muḥammad. al-Mustaṣfā min ʿilm al-uṣūl. ed. Ḥamza b. Zuhayr Ḥāfiẓ, 4 Vols. Medīna: s.n., n.d.
• Gölcük, Şerafettin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslam’da İmamet ve Hilafet. First Printing. Istanbul: Kayıhan Yayınları, 1999.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Siyasi-İctimai Hadiselerle Hadis Münasebetleri. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Ibn Manẓūr, Jamāl al-Dīn Abū l-Faḍl Muḥammad. Lisān al‐ʿArab. 15 Vols. Beirut: Dār Ṣādir, n.d.
• Ibn Saʿd, Abū ʿAbdallāh Muḥammad. Kitāb al-Ṭabaqāt al-kabīr. ed. Adnan Demircan. trans. Ahmet Aslan and et al., Second Printing. Istanbul: Siyer Yayınları, 2015.
• al-Iṣfahānī, al-Rāghib. Mufradāt alfāz al-Qur ʾān. ed. Safwān ʿAdnān Dāwūdī. Damascus: Dār al-Qalam, 2002.
• Izutsu, Toshihiko. Kur'an'da Allah ve İnsan. Trans. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Jubrān, Masʿūd. al-Rāʾid. Beirut: Dār al-ʿIlm li al-Malāyīn, 1962.
• al-Jurjānī, Sayyid Sharīf. Kitāb al-Taʿrīfāt. ed. Muḥammad ʿAbd al-Raḥmān al-Marʿashli. Beirut: Dār al-Nefāis, 2003.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kaplan, İbrahim and et al. “İmanla İlgili Teolojik Problemler”, Kelâm III Sistematik Kelâm/İman ve İlâhiyât, ed. İsmail Şık ve Nail Karagöz, 49-77. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Karagöz, Nail. “İnsanın Fiilleri (Ef‘âl-i İbâd)”. Kelâm III Sistematik Kelâm/İman ve İlâhiyât. ed. İsmail Şık - Nail Karagöz. 209-255. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu‘tezile”. Kelam Tarihi ve Ekolleri. ed. Mehmet Evkuran. 163-212. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
• Kazıcı, Ziya. İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. Istanbul: Kayıhan Yayınları, 1999.
• Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Kader ve Kaza. Istanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Kılavuz, A. Saim. Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş. Istanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Korkmazgöz, Rıza. “Cebriyye”. Kelam Tarihi ve Ekolleri. ed. Mehmet Evkuran. 137-162. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
• Köksal, Emre. “İlk Dönem Mu’tezile Kelamında Zât-Sıfat İlişkisi -Sıfat, Mânâ ve Ahvâl Kavramları Üzerinden Bir Değerlendirme-“. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi40 (2018/1), 235-249.
• Kubat, Mehmet. İslam Mezhepleri Tarihi, Second Printing. Istanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2015.
• Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler Hadis Taraftarlarının İman Anlayışı Bağlamında Bir Zihniyyet Analizi. Second Printing. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2002.
• Najjār, Muḥammad ʿAlī. al-Muʿjam al-wasīṭ. ed. Ibrāhīm Muṣṭafā et al. Istanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu’tezile İle Ehl‐i Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 121‐146.
• Önal, Recep. Ebü’l-Berekât en-Nesefî ve Kelamî Polemikleri. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Önal, Recep. “Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin İlahî İsim ve Sıfatlara Yaklaşımı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2017), 135-161.
• Önal, Recep. İmam Birgivî’de Bilgi ve İnanç Paradigması. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Özdemir, Metin. Allah'ın Bilgisinin Ezelîliği ve İnsan Hürriyeti. Istanbul: İz Yayınları, 2013.
• Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde İnsan Hürriyeti: Cüveyni Eksenli bir Tetkik. Istanbul: Nun Yayınları, 1997.
• Özler, Mevlüt. “Kelam Tarihi”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 21-40. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Öztürk, Resul. Cebri Düşüncenin Yaygınlaşmasında Siyasi İktidarın Etkisi. Ankara: Ankara University, PhD Thesis, 2002.
• al-Qārī, ʿAlī b. Sulṭān Muḥammad. Sharḥ al-fiqh al-akbar li-Abī Ḥanīfa al-Nuʿmān. ed. Marwān Muḥammad al-Shaʿār. Beirut: Dār al-Nafāis, 1998.
• al-Ṣābūnī, Nūr al-Dīn. al-Bidāya fī uṣūl al-dīn. ed. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Sinanoğlu, Abdülhamit. “İslâm’ın İlk Siyasallaştırılma Sürecinde Kader İnancı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 249-276.
• Şahin, Hanifi. “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi36 (2011), 48-70.
• Shahrastānī, Muḥammad. Milal wa niḥal. trans. Mustafa Öz. Istanbul: Litera Yayınları, 2008.
• Shaykhzāde, ʿAbd al-Raḥīm b. ʿAlī. Naẓm al-farā’id wa Jam‘ al-fawā’id. Second Printing. Cairo: Maṭbaʿat al-Taqaddum, n.d.
• Şık, İsmail. “Şefaat”. Kelâm IV Sistematik Kelâm 2 Nübüvvet Mead. ed. İsmail Şık – İsmail Yürük. 217-231. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• Şık, İsmail – Akbaş, Hamdi. “Düşünce Hareketleri ve İnanç Grupları”. Kelâm I Kelâm Tarihi/Kelâm Okulları. 59-92. Second Printing. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• al-Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr. Tārīkh al-Ṭabarī-Tārīkh al-rusul wa al-mulūk. ed. Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm. 11 Vols. Second Printing. Cairo: Dār al-Maʿārif, 1962.
• al-Taftāzānī, Sa‘d al-Dīn Mas‘ūd. Sharh al-Maqāṣid. ed. Abd al-Raḥmān ‘Umayra. 5 Vols. Beirut: Ālem al-Kutub, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/58-63. Istanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yılmaz, Mustafa Selim. “Din-Siyaset ilişkisi Bağlamında M. A. El-Cabiri'nin Müslüman Geleneğe Yönelttiği Eleştiriler”. Dini Araştırmalar 11/32 (Eylül-Aralık 2008), 215-227.
• al-Zabīdī, Abū l-Fayḍ Murtaḍā. Tāj al-ʿArūs. ed. ʿAbd al-Munʿim Khalīl Ibrāhīm et al. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2007.