Yeni Bulgu ve Yorumlar Işığında Akşemseddîn’in Halîfesi Abdurrahim Karahisârî’nin Biyografisi

Yıl 2019, , 43 - 74, 30.12.2019

Abdullah Taha Orhan

https://doi.org/10.5281/zenodo.3595041

Öz

Akşemseddin’in (ö. 863/1459) önde gelen halifelerinden Abdurrahim Karahisârî Afyonkarahisarlı olup henüz Beypazarı’nda iken intisap ettiği şeyhinin Edirne, İstanbul, İznik ve Göynük’te iken uzun süre yanında bulunmuştur. Karahisârî, Bayramiyye’nin Akşemseddin’le açılan ve İbrâhim Tennûrî (ö. 887/1482), Şeyh Yavsî (ö. 920/1514), İlyas Saruhânî (ö. 967/1559-60) ve Bolulu Himmet Efendi (ö. 1095/1684) gibi sûfîler tarafından devam ettirilen kolu olan Şemsiyye’yi 15. yüzyılda Afyonkarahisar’da temsil etmiş te’lîf sâhibi bir sûfîdir. Bûsîrî’nin (ö. 695/1296 [?]) Hz. Peygamber’i medh için kaleme aldığı kasidesinin manzûm tercümesi Tercüme-i Kasîde-i Bürde, Necmeddîn-i Kübrâ’nın (ö. 618/1221) mürîdlerinden Ebü’l-Müeyyed el-Muvaffak b. Muhammed el-Hâssî’nin (ö. 634/1237) halveti konu alan es-Selve fî şerâiti’l-halve adlı eserinin şerhli tercümesi Münyetü’l-ebrâr ve gunyetü’l-ahyâr, dönemin kıyâmet tartışmaları bağlamında ele alınabilecek Risâle fî eşrâti’s-sâ‘a ve bazı tasavvufî esasları şiir diliyle ve sade bir Türkçe ile ele aldığı 4267 beyitlik Vahdetnâme isimli mesnevîsi günümüze ulaştığı bilinen eserleridir. Bu çalışmada Karahisârî’nin hayâtı ve entelektüel mîrâsı hakkında ulaştığımız bazı yeni bulgular ışığında biyografisi inşâ edilecektir. Çalışmanın netîcesinde varılan sonuçlar Karahisârî’nin, Akşemseddîn’in nezdinde çok mühim bir konumda bulunduğu, şeyhinin ümerâ ile ilişkilerinde de dâima yanında olduğu, kendisinin II. Murad döneminden II. Bâyezid dönemine kadar devlet yönetimi tarafından da dikkate alınan bir isim olduğu, İstanbul’un fethinden sonra ilmî ve mânevî nedenlerle şeyhiyle birlikte İstanbul’dan ayrıldığı ve Bayramiyye’nin teşekkülünde ve Anadolu’da tasavvufun yerelleşmesinde önemli bir rol oynadığı şeklinde özetlenebilir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Osmanlı Tasavvufu, Bayramiyye, Şemsiyye, Akşemseddin, Abdurrahim Karahisari

The Biography of Abdurrahim Karahisārī the Caliph of Akşemseddin in the Light of New Findings and Remarks

Öz

Abdurrahim Karahisārī (d. between 1483-94) who was among the leading disciples
of Akşemseddīn (d. 1459) initiated to his master in Beypazarı/Ankara circa 1436
and spent a long time together with him during his travels through Edirne,
İstanbul, İznik and Göynük. Karahisārī represented the Şemsiyye branch of
Bayramiyye which is opened by Akşemseddīn and continued by prominent sūfīs such
as İbrahim Tennūrī (d. 1482), Sheikh Yavsī (d. 1514), İlyas Saruhānī (d.
1559-60) and Bolulu Himmet (d. 1684) in Afyonkarahisar sanjak of the Ottoman
state in the fifteenth century. He authored four books included a Turkish translation
in verse of Būsīrī’s (d. ca. 1296) Qasīda al-Burda, an extended Turkish
translation of Hāssī’s (d. 1237) who was a disciple of the founder of the
Kubrawiyya order, i.e. Najmuddin Kubra (d. 1221), al-Salwa fī sharāit
al-halwa, called Munya al-abrār wa gunya al-akhyār, an epistle
entitled Risāla fī ashrāt al-sā‘a which can be read within the context of the doomsday
debates of the day and Vahdetnāme which is a mathnawī composed of 4267 verses
on various topics of the Sūfism. In this study, new findings and remarks on
Karahisārī’s life and intellectual heritage will be introduced and interpreted.
Essential outcomes of this study can be summed up as that  Karahisārī was at a crucial position before Akşemseddin,
he was always beside his sheikh during his relations with the state elites, he
was also in an important position before the governing elites since Murad II
till Bayezid II; and Karahisārī left İstanbul after the conquest with Akşemseddin
for scientific and spiritual reasons; and lastly he played a vital role in the
formation of Bayramiyya and vernacularization of the Sūfism in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Sūfism, Ottoman Sūfism, Bayramiyya, Shamsiyya, Aqshamsaddin, Abdurrahim Karahisārī

Kaynakça

• Ahmed Bâdî Efendi. Riyâz-ı Belde-i Edirne. haz. Niyazi Adıgüzel & Raşit Gündoğdu. 3 Cilt. İstanbul: Trakya Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Ahmed Bîcân. el-Münteha: Fusûsu’l-Hikem Üzerine Bir Çalışma. haz. Ayşe Beyazıt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Ahmed Bîcân. Dürr-i meknûn: (inceleme - çevriyazı - dizin - tıpkıbasım). haz. Ahmet Demirtaş. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2009.
• Ahmed Bîcân. Envârü’l-âşıkīn. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1301/1883-84.
• Akşemseddîn. er-Risâletü’n-nûriyye (Aydınlanma Risâlesi). haz. M. Zahir Başer & Metin Çelik. İstanbul: Ark Kitapları, 2015.
• Akün, Ömer Faruk. “Bursalı Mehmed Tâhir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 6/452-461. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Alakuş, Elif. Afyonkarahisar Merkezde Yer Adlarına Bağlı Oluşan Efsaneler Derleme-İnceleme-Metinler. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Âlî Mustafa Efendi. Kitâbü’t-Târîh-i Künhü’l-Ahbâr. haz. Ahmet Uğur, v.dğr. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Altuğ, Orhan. Afyonkarahisar Yapı Kitabelerinde Hat Sanatı. Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Âşıkpaşazâde. Menâkıb-ı Âl-i Osmân (Âşıkpaşazâde Tarihi). nşr. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Atçıl, Abdurrahman. “Mobility of Scholars and Formation of a Self-Sustaining Scholarly System in the Lands of Rūm during the Fifteenth Century”. Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth Century Anatolia. ed. A.C.S. Peacock & Sara Nur Yıldız. Würzburg: Ergon Verlag, 2016, 315-332.
• Ateşçelik, Ali. 648 Numaralı Karahisar-ı Sahip Şer‘iyye Sicili. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Aynî, Mehmed Ali. Hacı Bayram Velî. haz. H. Rahmi Yananlı. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2015.
• Azamat, Nihat. II. Murad Devri Kültür Hayatı. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Bakı, Edip Ali. Onbeşinci Asır Ahlâk ve Tasavvuf Şairi: Mısırlıoğlu Abdurrahim Karahisari. Afyon: Yeni Matbaa, 1953.
• Bayramoğlu, Fuat. Hacı Bayram-ı Veli: Yaşamı-Soyu-Vakfı. 2 Cilt. Ankara: Türk Târih Kurumu, 1989.
• Bedir, Mürteza. Ebu Hanife: Entelektüel Biyografi. İstanbul: Ay Yayınları, 2018.
• Belir, Güler. Vahdetnâme, Metin ve İndeks. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Bitirme Tezi, 1971.
• Bulduk, Üçler. XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib (Afyonkarahisar) Sancağı. Ankara: Türk Târih Kurumu, 2013.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. TÜBA: Ankara, 2016.
• Demir, Osman. “Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine Akâid-Kelâm Literatürü: Kişiler, Eserler ve Gelenekler Üzerinden Bir Hâsıla”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 9-52.
• Durakşahin, Dilaver. 652 Numaralı Karahisar-ı Sahib Şeriyye Sicili. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Emecen, Feridun M. Fetih ve Kıyâmet 1453. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Emecen, Feridun M. Yavuz Sultan Selim İstanbul: Kapı Yayınları, 2018.
• Enîsî, Emir Hüseyin. Menâkıb-ı Akşemseddîn. haz. Bilal Aktan & Mustafa Güneş. İstanbul: H Yayınları, 2011.
• Erünsal, İsmail E. Edebiyat Târihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Erünsal, İsmail E. “Abdürrahim Karahisârî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/291-292. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Erünsal, İsmail E. Abdurrahim Karahisârî: Vahdet-nâme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Bitirme Tezi, 1969.
• Erünsal, İsmail E. “Kāsım Paşa, Cezerî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 24/545-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008.
• Ertaylan, İsmail Hikmet. Sultan Cem. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1951.
• Gönçer, Süleyman. Afyon İli Târihi. İzmir: Karınca Matbaacılık, 1971.
• Gönçer, Süleyman. Afyon İli Târihi. Afyon: İleri Ofset Matbaacılık, 1991.
• Güleçyüz, Mesut. “Münyetü’l-Ebrâr ve Gunyetü’1-Ahbâr, Abdürrahîm-i Karahisârî [ö. 1483’ten sonra]”. Diriliş 18 (Şubat 1976), 209-211.
• Gündüz, Ahmet. “Çelebi Mehmed’in Kızı Selçuk Hâtun Vakıfları”. Gaziantep University Journal of Social Sciences 17/3 (2018), 1154-1173.
• Güneş, Mehmet. XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Karahisar-ı Sahib Sancağı (Şeriyye Sicillerine Göre). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Hasçelik, Hüseyin. Abdurrahim Karahisari, Vahdetnâme (v. 90-132): Metin ve İndeks. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Bitirme Tezi, 1971.
• el-Hâssî, Ebu’l-Müeyyed el-Muvaffak b. Muhammed. es-Selve fî Şerâiti’l-Halve. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi Koleksiyonu, 1019.
• Işın, Ekrem. “Bayramîlik”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. ed. Nuri Akbayar v.dğr. 2/104. İstanbul: Kültür Bakanlığı & Tarih Vakfı, 1994.
• İlgar, Yusuf. “Kaybolan ve Kaybolmakta Olan Kültürümüz: Bir Örnek XIV-XVI. Yüzyıl Afyonkarahisar Külliyeleri”. Türk Kültürü 36/427, 688-696.
• İpek, Aysel. Abdurrahim Karahisari, Vahdetnâme (v. 76-101). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Bitirme Tezi, 1971.
• Kara, Halil. Vahdetnâme (1-50). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Bitirme Tezi, 1971.
• Karahisârî, Abdurrahim. Münyetü’l-ebrâr ve gunyetü’l-ahyâr. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, 1219, 1b-128b.
• Karahisârî, Abdurrahim. Tercüme-i kasîde-i bürde. nşr. İsmail Hikmet Ertaylan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1960.
• Karahisârî, Abdurrahim. Vahdetnâme. (içinde) Abdurrahim Karahisâri’nin Hayatı, Eserleri ve Vahdetnâme Mesnevisinin Tenkitli Metni. nşr. Ayşe Gülay Keskin. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001, 61-476.
• Karahisârî, Abdurrahim. Risâle fî eşrâti’s-sâa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, 5347, 117a-123b; Pertevpaşa, 260, 61a-68b; Ayasofya, 4245, 89b-105b.
• Karaman, Sami. Afyonkarahisar Hamamları. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Karataş, Mehmet. Vahdetnâme: Transkripsiyon ve İndeks. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Bitirme Tezi, 1971.
• Karazeybek, Mustafa. XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Afyonkarahisar Şehri: Fiziki, Sosyal ve Ekonomik Yapı İncelemesi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Karpuz, Hacı Ömer. Abdurrahim Karahisari’nin Vahdetname’si: Gramer İncelemesi-Metin-İndeks. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Kaya, Büşra Sıdıka. Sehâvî’nin ed-Dav’ü’l-Lâmi‘ Adlı Eseri Bağlamında IX./XV. Asır Kahire’sinde Bilgi ve Toplum. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Keskin, Abdulbaki. A Critical Edition of Enisi’s “Menakib-i Akşemseddîn” with an Account of Akşemseddîn’s Political and Religious Influence As Revealed in This Work. Victoria: University of Manchester, Doktora Tezi, 1977.
• Keskin, Ayşe Gülay, Abdurrahim Karahisari’nin Hayatı, Eserleri ve Vahdetname Mesnevisinin Tenkitli Metni. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Kıstırak, Saim. Abdurrahim Karahisari’nin Vahdetnâmesi: Tenkitli Metin ve Sözlük. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Korkmaz, Fatma. Selçuk Hâtun ve Vakıfları. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1997.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Alfa, 2014.
• Köprülü, Orhan. Tarihi Kaynak Olarak XIV. ve XV. Asırlardaki Bazı Türk Menakıbnameleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 1951.
• Mehmed Mecdi. eş-Şekaiku’n-nu’maniyye ve zeyilleri: Hadaikü’ş-Şekaik. haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, I.
• Necipoğlu, Gülru vd. (ed.). Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4). Leiden, Boston: Brill, 2019.
• Nicolle, David. İstanbul’un Fethi 1453. çev. Hamide Koyukan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Ökten, Ertuğrul. “Scholars and Mobility: A Preliminary Assessment from the Perspective of al-Shaqayiq al-Nu’maniyya”. Osmanlı Araştırmaları 41 (2013), 55-70.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadaolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Özcan, Abdülkadir. “eş-Şekāiku’n-nu‘mâniyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/ 485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Sakaoğlu, Necdet. Bu Mülkün Kadın Sultanları. İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 2008.
• Sarıtaş, Kamil. Tasavvuf Felsefesi Açısından Abdürrahim Karahisîsârî’nin Fikirleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Sarıtaş, Kamil. Mısrî Sultân Abdürrahim Karahisârî’de Tasavvuf Felsefesi. Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, 2015.
• Şahin, Haşim. “Bayramiyye”. Türkiye’de Tarîkatlar: Târih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015, 781-847.
• Şahin, Naci. Şer’iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın Sonlarında (1875-1900) Karahisar-ı Sahib Sancağı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Taşköprîzâde. Şakāʾik. nşr. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Araştırma Merkezi, 1985.
• Tek, Abdurrezzak (haz.). Melâmet Risâleleri: Bayramî Melâmiliği’ne Dâir. Bursa: Emin Yayınları, 2007.
• Tiryakioğlu Kazak, Zübeyde. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Şer’iyye Sicillerine Göre Karahisar-ı Sahib Sancağı. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Tosun, Necdet. “Yûnus Emre Rifâî, Hacı Bektaş Vefâî”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14/31 (2013), 113-115.
• Tosun, Necdet. “Mâtürîdiyye ve Tasavvuf İlişkisi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 17/38 (2016), 47-54.
• Uluçay, Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Çandarlı Vezir Ailesi. Ankara: Türk Târih Kurumu, 1988.
• Vassâf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş & Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Yaşar, Selman. Siyasal, Sosyal, Ekonomik Yönleriyle Afyon (1923-1960). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Yazar, Sadık. Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Yurd, Ali İhsan. Akşemseddîn (1390-1459): Hayatı-Eserleri. haz. Mustafa Kaçalin. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
• Yücer, Hür Mahmut. “Sefîne-i Evliyâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 36/303. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.