Güçlü Bir Tetikleyici mi Tökezleten Bir Engel mi: Klasik Tasavvufta Anne İmgeleri ve Rolleri

Yıl 2021, , 259 - 290, 31.12.2021

Arin Shawkat Salamah Qudsi Çevirmen: Zeynep İrem Çeven

https://doi.org/10.54122/umde.983639

Öz

Tasavvuf kaynaklarında anne-çocuk ilişkisi hakkında az sayıda detay verilmiş olsa da hem kendisi sûfî olanlar hem de yalnızca tanınmış sûfîlerin annesi olarak bilinenler, sıklıkla annelik kavramıyla uyumlu “geleneksel”1 imgelerin ötesinde davranmış- tır. Anneler her zaman çocukları için etkili, güçlü bir tetikleyici olmamış hatta bazen tabakat yazarlarının da bahsettiği “anne hakkı”nın (hakku’l-vâlide) kendilerine sağladığı imkânın ve anneye saygı ilkesinin avantajını kullanarak, oğullarının rahatça seyahat etmesini engellemişlerdir. Tasavvuf dünyasında dayılar, destekleyici anne idealine, annelerden daha etkili bir katkı sunmuş gibi görünmektedir. Bu makale, 2009 -2010 yıllarında Profesör Binyamin Abrahamov’un danışmanlığında, Bar Ilan Üniversitesi’nde (İsrail) “Evrensel Tektanrıcılık Dangoor Programı” (The Dangoor Program of Universal Monotheism) tarafından destek alarak [hazırladığım] doktora sonrası araştırma çalışmamın bir parçası olarak yazılmıştır. Başlıktaki “klasik” kelimesi, Fritz Meier’in tasavvufu üç ana aşamaya ayıran sınıflandırmasına atıfta bulunur: pre-klasik tasavvuf (II. /VIII. yüzyılın ikinci yarısından III. /IX. yüzyılın başına kadar), III. /IX. yüzyıldan V./XI. yüzyıla kadar uzanan klasik tasavvuf ve yaklaşık V./XI. yüzyılın son- larından itibaren süregelen post-klasik tasavvuf. Klasik dönemle birlikte, tasavvuf “homojenlik içinde kazanılmış bir bütün olarak” “ruhani bilimlerin2 neredeyse tam bir kümesi” haline gelmiştir [F. Meier, “The Mystic Path”, The World of Islam: Faith, People, Culture, ed. Bernard Lewis (Londra: Thames & Hudson, 1976), 118]. Dahası post- klasik tasavvuf, temel olarak vizyoner ve okült deneyimlerin yüksek değerleri, insandaki ilâhi kıvılcım teorisi (the theory of a divine spark in man) ve dünyanın Tanrı’dan sudûruna ilişkin Gnostik kavramı ile ayırt edilir. Post-klasik dönem boyunca, tasavvuf daha erken dönemlerdeki marjinalliğinin tersine geniş bir popülerlik kazanmayı başarmıştır (bk. Meier, “The Mystic Path”, 120). Terminolojinin bu kullanımı, modern bilim tarafından yapılan diğer tespitlerden biraz farklıdır. [bk. Tonaga Yasushi, “Sufism in the Past and Present”, Annals of Japan Association of Middle East Studies, 21 (2006), 12-13]. Meier'in sınıflandırmasına göre, klasik ve erken post-klasik dönemlerindeki tasavvuf, bu makalenin ilgilendiği temel alandır.

Anahtar Kelimeler

Anne hakkı, sıla-i rahim, ebeveyne saygı, alt ruh, dayılar

Kaynakça

• Aʿlamî, Muhammed. Terâcim aâlâm en-nisâ. Beyrut: Müessesetü’l-Alamî, 1987.
• Amri, Nelly– Laroussi, Amri. Les Femmes Soufies ou la Passion de Dieu. St. Jean de Braye: Editions Dangles, 1992.
• ʿAttar, Farīd al-Dīn. Tadhkirat al-awliyāʾ. ed. R.A. Nicholson. Leiden: Brill, 1905.
• ʿAttar, Farīd al-Dīn. Muslim Saints and Mystics: Episodes from the Tadhkirat al-awliyāʾ (Evliyâ Tezkireleri). çev.: A.J. Arberry. London: Routledge & Kegan Paul, 1966.
• (Saint) Augustine. Confessions. çev. Henry Chadwick. Oxford: Oxford University Press, 1998.
• Bouhdiba, Abdelwahab. “In the Kingdom of the Mothers”. çev. Alan Sheridan. Sexuality in Islam. ed.
• Bouhdiba Abdelwahab. 212-230. Londra, Boston, Melbourne & Henley: Routledge & Kegan Paul, 1985.
• Briffault, Robert. The Mothers: A Study of the Origins of Sentiments and Institutions. New York: Macmillan, 1927.
• Buhârî, Muhammad b. İsmâil. Sạhîh el-Buhârî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns. ed. Mehdî Pur. Tahran: Intişârât-ı kitâbfurûşî Mahmûdî, 1918.
• Cüneyd Şîrâzî, Muînüddîn. Şeddü’l-izâr fî haṭṭi’l-evzâr ʿan züvvâri’l-mezâr. ed. Muhammed Kazvînî Abbas İkbâl. Tahran: Çaphâne-i Meclis, 1949.
• Deylemî, Ali b. Muhammed b. Hasan. Sîret İbn Hafîf eş-Şirazî. çev. Yahya b. Cüneyd eş-Şirazî- İbrahim ed-Desûkî Şatâ. Kahire: Mecmu’ el-buhûs el-İslâmiyye, 1977.
• Dieterici, F. Die Philosophie der Arabern im IX-ten Jahrhünderten. Leipzig: J.C. Hinrichs, 1858-1895.
• Dwyer, Daisy. “Women, Sufism, and Decision-Making in Moroccan Islam”. Women in the Muslim World. ed. Lois Beck and Nikki Keddie. 585-598. Cambridge: Harvard University Press, 1978.
• Ebn-e Monavvar, Mohammad. The Secrets of God’s Mystical Oneness or The Spiritual Stations of Sheikh Abu Sa’id [Esrârü’t-Tevhîd fî Makâmâti’ş-Şeyh Ebû Saîd’]. çev. John O’Kane. Costa Mesa, CA & New York: Mazda Publishers, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü Ulûmi’d-dîn. Kahire: Dârü’l-Menâr, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Maârifü’l-akliyye. ed. Abdülkerîm Osman. Şam: Dârü’l fikr, 1963.
• Gramlich, Richard. Alte Vorbilder des Sufitums. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996.
• Helminski, Camille. Women of Sufism: a Hidden Treasure. Boston: Shambhala, 2003.
• Herlihy, David. Medieval Households. Cambridge: Harvard University Press, 1985.
• Hindî, Müttakī. Kenzü’l-ʿummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-efʿâl. Haydarâbâd-ed-Dukn: Dâirât el-Maârif el-Osmaniyye, 1974.
• Huneyn b. İshak. “Cevâmi kitâb Timâvus li-Jâlînûs”. Eflâtun fi’l-İslâm. Abdurrahman el- Bedevî. Tahran: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmi, 1974.
• Hujwīrī al-Jullābī, Alī b. ʿUthmān. The Kashf al-Mahjūb. çev. R.A. Nicholson. Londra: E.J.W. Gibb Memorial & Luzac, 1976.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. Hasen. Târîḫu medîneti Dımaşk: terâcimu’n-nisâ, ed. Sukayna al-Shihābī. Şam: Dârü’l-fikr, 1981.
• İbn Hamîs el-Mevsılî. Menâkıbü'l-ebrâr ve mehâsinü'l-aḫyâr. ed. Said Abdülfettâh. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
• İbn Manzûr, Mükerrem. Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşk. ed. Ma’mûn es-Segercî. Şam: Dârü’l-fikr, 1984.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. “Ukletü’l-Müstevfiz”. Kleinere Schriften des Ibn Al-Arabī. ed. H.S. Nyberg. Leiden: E. J. Brill, 1919.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân. Sıfatü’s-safve, Haydarâbâd: Meclis Dâirâtü’l-Maârif el-Osmaniyye, 1968-1972.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân. Birru’l-vâlideyn. ed. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Müessese el-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1988.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân. Ahbâru’n-nisâ. ed. Ahmed b. Ali. Kahire: Dârü’l- Menâr, 1998.
• İbnü’l-Cezerî. ez-Zehru’l-Faih fi Zikri Men Tenezzehe. Kahire: el-Matbaa el-Miligiyye, 1906.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-tarih. Beyrut: Dâr Sâdir, 1966.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. Üsdü’l-ġābe fî maʿrifeti’ṣ-ṣahâbe. ed. Muhammed el-Bennâ vd. b.y: y.y, 1970.
• İbnü’z-Zeyyât, Yusuf b. Yahya. et-Teşevvüf ilâ Ricâli’t-Tasavvuf. ed. Ahmed Tevfik. Ribât: Menşûrât Külliyyeti’l-Âdâb, 1997. İhvân-ı Safâ. Resâʾilü İḫvâni’s-Safâ. ed. Hayreddin ez-Ziriklî. Kahire: el-Mektebe et- Ticâriyye, 1928.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabakātü’l-aṣfiyâ’. ed. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İskenderî, İbn Atâullah. Tertîbü’s-sülûk, ed. Halid Zuhrî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
• Johnson, Miriam M. Strong Mothers, Weak Wives: The Search for Gender Equality. Berkeley, Los Angeles & Londra: University of California Press, 1988.
• Kâşânî, İzzeddin Mahmud. Misbâh el-hidâye ve-miftâh el-kifâye. ed. Celâleddin Humâyî. Tahran: Müessese-i Naşrihumâ, 2002.
• Kubrā, Najm al-Dīn. Fawāʾih al-jamāl wa-fawātih al-jalāl. ed. Fritz Meier. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1957.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi li-ahkâm el-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1993.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâle el-Kuşeyrîyye. Kahire: el-Bâbî el-Halabî, 1940.
• Longhurst, Robyn. Maternities: Gender, Bodies and Space. New York: Routledge, 2008. Mâlikî, Ebûbekir Abdullah b. Muhammed. Riyâdü’n-nufûs fi Tabakât Ulemâi’l-Kayruvan ve İfrikiyye ve Zühhâdihim ve-Nussâkihim ve-Siyer min Ahbârihim ve-fedâilihim ve evsâfihim. ed. Başîr el-Bakkûş. Beyrut: Dârü’l-garb el-İslâmi, 1983.
• Meier, Fritz. “The Mystic Path”. The World of Islam: Faith, People, Culture. ed. Bernard Lewis. 117-140. London: Thames & Hudson, 1976.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kūtü’l-kulûb. Kahire: Muṣṭafā al-Bābī al-Ḥalabī, 1961.
• Mernissi, Fatima. “Women in Muslim History: Traditional Perspectives and New Strategies”. Women and Islam: Critical Concepts in Sociology. ed. Haideh Moghissi. 1/37-52. Londra: Routledge, 2005.
• Mirza, Mohammad Wahid. The Life and Works of Amir Khusrau. Lahore: Panjab University Press, 1962.
• Muâfâ b. İmrân. Kitâbü’z-Zühd. ed. Âmir Sabrî. Beyrut: Dârü’l-Beşâirü’l-İslâmiyye, 1999.
• Nevevî, Yahyâ b. Şerefeddin. Riyâzü’s-Sâlihîn min kelâm seyyîd el-mürselin. Kahire: Mektebet Mısır, 1995.
• Nurbaksh, Javad. Sufi Women. New York: Khaniqāhi-Niʿmatullāhī Publications, 1983.
• Rapoport, Yossef. Marriage, Money, and Divorce in Medieval Islamic Society. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
• Ritter, Hellmut. The Ocean of the Soul: Man, the World and God in the Stories of Farīd al-Dīn ʿAttar. çev. Bernd Radtke-John O’Kane. Leiden and Boston: Brill, 2003.
• Salamah-Qudsi, Arin. “Institutionalized Mashyakha in the Twelfth Century Sufism of ʿUmar al-Suhrawardī”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 36 (2009), 381-424.
• Salamah-Qudsi, Arin. “The Idea of Tashabbuh in Sufi Communities and Literature of the Late 6th/12th and Early 7th/13th Century in Baghdad”. al-Qantạra 32/1 (2011), 175-197.
• Sarrāj, Abū Nasṛ. Al-Lumaʿ fīl-tasạwwuf, ed. R.A. Nicholson. Leiden: Brill, 1914.
• Schimmel, Annemarie. Mystical Dimensions of Islam. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1975.
• Schimmel, Annemarie. “The Feminine Element in Sufism”. Mystical Dimensions of Islam. Annemarie Schimmel. 426-435. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1975.
• Schimmel, Annemarie. “Eros in Sufi Literature and Life”. Society and the Sexes in Medieval Islam. ed. Afaf Lutfi al-Sayyid-Marsot. 119-141. Malibu: Undena Publications, 1979.
• Schimmel, Annemarie. “Women in Mystical Islam”. Women and Islam. ed. Aziza al-Hibri. 145-151. Oxford: Pergamon Press, 1982.
• Schimmel, Annemarie. My Soul is a Woman: the Feminine in Islam. çev. Susan H. Ray. New York: Continuum, 1997.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahmân. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l karni’t-tâsi. Beyrut: Dâr Mektebetü’l-hayâ, ts.
• Sehlegî. en-Nûr min Kelimâti Ebî’t-Tayfûr, Şatahât es-sûfiyye. ed. Abdurrahman Bedevî. Kuveyt: Vekâlet el-matbuat, 1976.
• Sered, Susan. “Mothers and Icons”. Nashim: A Journal of Jewish Women’s Studies and gender Issues 3 (2000), 5-14.
• Smith, Margaret. Muslim Women Mystics: The Life and Work of Rābiʿa and other Women Mystics in Islam. Oxford: Oneworld, 2001.
• Sulamī, AbūʿAbd ar-Rahmān. Early Sufi Women: Dhikr an-niswa al-mutaʿabbidāt as- ̣sufiyyāt. çev. Rkia E. Cornell. Louisville: Fons Vitae, 1999.
• Sühreverdî, Şehâbeddin. İsimsiz Risale. MS. Cracow: Biblioteka Jagielloński, 3994, 25b-85b.
• Sühreverdî, Şehâbeddin. Avârifü’l-Maârif. (Ebû Hâmid el-Gazzâlî, İhyâü Ulûmi’d-dîn içinde). Kahire: El Bâbi el-Halabî, 1967.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-Erbaîn fī’t-Tasavvuf. Haydarâbâd: Meclis Dâirât el- Maârif el-Osmaniyye, 1950
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Ṭabakātü’ṣ-ṣûfiyye. ed. Johannes Pedersen. Leiden: Brill, 1960.
• Şa’rânî, Abdülvehhâb. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Kahire: el-Matbaa el-Ezheriyye, 1925.
• Tartûsî, Ebûbekir Muhammed b. El-Velîd. Birru’l-vâlideyn: mâ yecib alâ’l-vâlid li- veledihi ve-mâ yecib alâ’l-veled li-vâlidihi. ed. Muhammed Abdülkerîm el-Kâdı. Beyrut: Müessese el-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ. el-Câmi el-kebîr. ed. Başşâr Maʿrûf. Beyrut: Dârü’l-garb el-İslâmi, 1998.
• Yasushi, Tonaga. “Sufism in the Past and Present”. Annals of Japan Association of Middle East Studies 21 (2006), 7-21.