Sinoplu Safâyî’nin Manzum İhlâs Sûresi Tefsiri

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 145 - 189, 31.12.2022

Ramazan Çelik

https://doi.org/10.54122/umde.1205946

Cited By: 1

Öz

Kur’ân-ı Kerîm, klasik Türk edebiyatının temel kaynağı olduğu için birçok edebî türün ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Şairler sûre, âyet ve kıssalardan ilham alarak çeşitli eserler kaleme almıştır. Fakat Kur’ân sûrelerinin doğrudan edebî metne dönüştürülmesi hususunda temkinli davranılmıştır. Bununla beraber, özellikle mutasavvıf kimliği olan bazı şairler; Yâsin, Mülk, İhlâs gibi sûreleri nazmen tefsir etmiştir. Sinoplu Safâyî Efendi bu şairlerdendir. XV. yüzyılın ilk çeyreği ile XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış Safâyî; denizcilik, gemicilik gibi faaliyetlerin yanında ilim, şiir ve tasavvuf âleminde de maruf bir kimliğe sahiptir. Muʿcizât-ı Ahmediyye’sinde bazı dinî konuları ve peygamber mucizelerini anlatmakla beraber İhlâs sûresinin manzum tefsirine de yer vermiştir. Tefsir-nâme olarak nitelenebilecek metinde sûrenin âyet, cümle ve kelimeleri sade bir üslupla izah edilmiştir. Sûrenin sebeb-i nüzûlü üzerinde durulmuş, çeşitli sahâbe ve âlimlerin görüşlerine yer verilmiştir. İhlâs sûresinin fazileti hakkında Buhârî, Müslim, Tirmizî gibi imamlardan hadisler nakledilmiştir. Bu çalışmada, edebiyatımızdaki manzum tefsir geleneği hakkında bilgi verilmiş, Safâyî’nin hayatı ve eserleri üzerinde durulmuş ve elli sekiz beyitlik bölümü sadece Muʿcizât-ı Ahmediyye mesnevîsinde bulunan İhlâs sûresinin manzum tefsiri, şekil ve muhteva özellikleri bakımından incelenip tefsir metninin çeviri yazısına yer verilmiştir. Bu vesile ile edebiyatımızda bilinen manzum tefsir örneklerine bir yenisi daha ilave edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Edebiyatı, Manzum tefsir, Safâyî, Muʿcizât-ı Ahmediyye, Mesnevî, İhlâs sûresi

Teşekkür

Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesinden Prof. Dr. Adem Dölek, Doç. Dr. Yakup Koç ve Dr. Öğr. Üyesi Ramazan Önal'a desteklerinden dolayı teşekkür ederim.

The Poetic Tafsīr of Sūrat al-Ikhlāṣ of Safāyī from Sinop

Öz

The Qur’ān, which is the main source of classical Turkish literature, has been instrumental in the emergence of many literary genres. Poets have written various works inspired by suras, verses and stories. However, it has been cautious about converting the Qur’ān sūrahs directly into literary texts. However, some poets especially with sufi identity; he interpreted sūrahs such as Sūrat al-Yā sīn, Sūrat al-Mulk and Sūrat al-Ikhlāṣ in verse. Safāyī from Sinop is one of these poets. Safāyī who lived in the first quarter of the fifteenth century and the first quarter of the sixteenth century; In addition to activities such as maritime and shipping, it also has a well-known identity in the world of science, poetry and mysticism. In his Muʿcizāt-ı Aḥmediyye, he explained some religious subjects and the miracles of the prophets, and also included the verse interpretation of the chapter of Sūrat al-Ikhlāṣ. In the text, which can be described as tafsīr-nāme, the verses, sentences and words of the sūrah are explained in a simple style. The reason for the revelation of the sūrah is emphasized, and the views of various companions and scholars are included. Hadiths from imams such as Bukhari, Muslim and Tirmidhi were narrated about the virtue of Sūrat al-Ikhlāṣ. In this study, information about the tradition of verse tafsīr in our literature is given, Safāyī’s life and works are emphasized, and the verse commentary of the Sūrat al-Ikhlāṣ whose fifty-eight couplets is only found in the Muʿcizāt-ı Aḥmediyye masnavī, is examined in terms of its form and content features, and the translation of the tafsīr text is included. On this occasion, a new one has been added to the examples of verse tafsīr known in our literature.

Anahtar Kelimeler

Islamic Literature, Poetic tafsīr, Safāyī, Muʿcizāt-ı Aḥmediyye, Masnavī, Sūrat al-Ikhlāṣ

Kaynakça

• Akpınar, Ali. “Kur’ân Surelerinin İsimlerine Dair Yazılmış Mensûr ve Manzûm Eserler ve Manzûm Bir Örnek”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 13/1 (2009), 5-18. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuifd/issue/4284/255110
• Alpaydın, Bilal. Safâyî–Şerhi’l-İslâmi’n-Nûrânî (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Istanbul: Kubbealti, 2010.
• Barutçu, Nevzat. Revâhî’nin Tenvîrü’l-ebsâr İsimli Eserinin İncelemesi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Baş, Münire Kevser. “Son Dönem Çağatay Şairi Baba Rahim Meşreb’in Manzum Fâtiha Tefsiri”. Toplum Bilimleri Dergisi 13/7 (2013), 131-157. http://isamveri.org/pdfdrg/D03402/2013_7_13/2013_7_13_BASMK.pdf
• Becelî, Ebû Abdullah Muhammed b. Eyyub b. ed-Dureys. Fezâilü’l-Kur’an. thk. Urve Bedir. Dımaşk/Suriye: Dâru’l-Fikr, 1987.
• Boran, Uğur. Okçuzâde Mehmed Şâhî'nin Manzum-Mensur Kırk Ayet Tefsiri: en-Nazmu’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erba'în (Metin-İnceleme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmiu’l-müsnedu’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Rasûlillah (sallallâhu aleyhi ve sellem) ve sünenihî ve eyyâmihî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Çelebioğlu, Âmil. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: MEB Yayınları, 1998.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Düzenli, Mesut Bayram. Hüseyin b. Ahmed Sirôzî’nin Câmiü’l-Envâr ’Alâ Tefsîri’l-İhlâs adlı eseri (1b-192b, İnceleme-metin). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Esrâr Dede. Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Haz. İlhan Genç. Ankara: KTB Yayınları, 2018.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-ahbâr’ın tezkire Kısmı. Haz. Mustafa İsen. Ankara: KTB Yayınları, 2017.
• Hallâl, Ebu Muhammed b. Hasan b. Ali el-Bağdadi. Fedailu Sureti’l-İhlâs. thk. Muhammed b. Rızk et-Tarhuni, Kahire, 1412/1991.
• Işık, Emin. “İhlâs Sûresi ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/ 537-538 İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Kesîr. Hadislerle Kur’an-ı Kerîm Tefsîri. Trc. Bekir Karlığa-Bedreddin Çetiner. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2018.
• Kalaç, Rıdvan. “el-Ermeyûnî (öl.958/1551) ve İhlâs Sûresi’nin Faziletine Dair Kırk Hadisi”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research (JOSR) 10/4 (2018), 1276-1305. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sarkiat/issue/40690/470841
• Kaplan, Yunus. “Kur’ân Surelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek: Dâ’î ve Suveri’l-Kur’ân’ı”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 2/1 (2016), 1-14. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/181224
• Kaplan, Yunus. “Safâyî, Şeyh Safâyî Efendi”. Teis. Erişim 12 Temmuz 2021. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/safayi-seyh-safayi-efendi
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Haz. Aysun Sungurhan Eyduran. Ankara: KTB Yayınları, 2009.
• Kiraz, Seydi. “Türk İslam Edebiyatında Bir Peygamber Portresi: Hz.İsa” EKEV Akademi Dergisi 18/60 (2014), 261-280. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2567496
• Köse, Bünyamin. Şeyhî Ali Şehsuvaroğlu (Şeyhi Efendi) ve Riyâzü’l-Gufrân (Tefsir-i Yâsin-i Şerîf) Adlı Mazum Eserin Tenkitli Metni. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kur’ân-ı Kerim Meâli. Çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• Latîfî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Haz. Rıdvan Canım. Ankara: KTB Yayınları, 2018.
• Müslim, Ebû’l-Hasan Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. el-Camiu’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Öngören, Reşat. “Zeyniyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 44/ 367-71. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Özel, Birgül. Letayif-Name. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Özkat, Mustafa. “Elbistanlı Ahmed Hayâtî Efendi ve Kur’ân-ı Kerîm’deki Sûrelerle İlgili Eseri: Risâle fî ‘Adedi’s-Süveri’l-Kur’âniyye”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches] 4 (1) (2021), 35-84. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1542355
• Öztürk, Ali. “Muallim Nâci (1849-1893)'nin ‘Hülâsatü'l-İhlâs’ İsimli İhlâs Sûresi Tefsiri”, İslâmî İlimler Dergisi 7/ 2 (2012),109-140. http://isamveri.org/pdfdrg/D02917/2012_2/2012_2_OZTURKA.pdf
• Riyâzî Muhammed Efendi. Riyâzü’ş-Şuara (Tezkiretü’ş-Şuara). haz. Namık Açıkgöz. Ankara: KTB Yayınları, 2017.
• Safâî. Mu’cizât-ı Ahmediyye. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yazma Eserler Kütüphanesi, 004688, 5a-13a.
• Savaş, Hatice. Nali Mehmed’in “Miftah-ı Heft-Kan”ı. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Sehî Beg, Heşt Bihişt. Haz. Haluk İpekten, Günay Kut, Mustafa İsen, Hüseyin Ayan ve Turgut Karabey. Ankara: KTB Yayınları, 2017.
• Sevgi, Ahmet. “Livâyî’nin Manzûm Amme (Nebe Sûresi) Tefsiri”. Selçuk Üniversitesi/Seljuk University Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters 29 (2013), 1-20. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/151617
• Sevgi, Ahmet. “Livâyî’nin Manzûm Tebâreke (Mülk Sûresi) Tefsîri”. Selçuk Üniversitesi/Seljuk University Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters 31 (2014), 1-96. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/151653
• Sevgi, Ahmet. “Livâyî’nin Manzûm Yasin Tefsiri”. Selçuk Üniversitesi/Seljuk University Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters 33 (2015), 1-86. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/151716
• Sevgi, Ahmet. Merdümî-Tuhfetü’l-İslâm (Kırk Âyet ve Kırk Hadis Tercümesi). Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 1993.
• Sevinçli, Veysi. Letayifname (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi. Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. Haz. Filiz Kılıç. Ankara: KTB Yayınları, 2018.
• Söylemez, İdris. “Kur’ân Sûrelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek: Şeyhulislâm Yahyâ Efendi’nin Tertib-i süveri’l- Kur’ân’ı”. Universal Journal of Theology 4/1 (2019), 1-14. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/809445
• Söylemez, İdris. “Kur’ân Sûrelerinin İsmini İhtiva Eden Manzûm Bir Örnek: 16. Yüzyıl Şairlerinden Rumelili Bir Şair Mücellî ve Süveri’l-Kur’an Manzûmesi”. Social Sciences Studies Journal 5/46 (2019), 5579-5587.
• Taş, Bünyamin. “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Tefsir”. The Journal of Academic Social Science Studies 37 (2015), 101-121. http://isamveri.org/pdfdrg/D03989/2015_37/2015_37_TASB.pdf
• Taş, Bünyamin. Kuloğlu Şeyh Hacı İlyas ‘Bâğ-i Behişt’i (İnceleme-Tenkitli Metin). Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Serve. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Vural, Hanifi. Letayif-Name (giriş-transkripsiyonlu metin-gramatikal dizin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Yekbaş, Hakan. “Divan Şiirinde Kur’ân”. İstem 16 (2010), 199-232. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/260859
• Yıldız, Alim. “Prof. Dr. Nusret Çam’ın ‘Şiir Diliyle Kur’an-ı Kerim Meâli’ Münasebetiyle Kur’an’ın Şiirle Meâli Üzerine”. Kur’an Mealleri Sempozyumu -Eleştiriler ve Öneriler- Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007, 87-103. https://www.academia.edu/41643660/Prof_Dr_Nusret_%C3%87am%C4%B1n_%C5%9Eiir_Diliyle_Kuran_%C4%B1_Kerim_Meali_M%C3%BCnasebetiyle
• Yıldız, Alim. “Şakir Ahmed Paşa’nın ‘Tertîb-i Nefîs’ Mesnevîsi”, CÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/2 (2008), 179-223. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/221512
• Zeynü’d-dîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Latîfi’z-Zebîdî. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. trc. Kâmil Miras. Ankara: Emel Matbaacılık Sanayi, 1980