Klasik ve Modern Dönem Tefsir Kaynaklarında Ayetlerin Yorumlanmasında Kafkasya-Azerbaycan Coğrafyasına Dair Zikredilen Rivayetlerin Tespit ve Tahlili

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 144 - 163, 31.07.2023

Yakup Bıyıkoğlu

https://doi.org/10.54122/umde.1310098

Öz

Bu çalışmada Kafkasya ve özellikle Güney Kafkasya’nın Azerbaycan coğrafyasına ait klasik ve modern Tefsir kaynaklarında zikredilen olay ve yerlerin tespit ve tahlili yapılmıştır. Bu konunun temellenmesi için öncelikli olarak bölge tarihi ile ilgili kaynaklar taranıp literatür tespitinde bulunulmuştur. Yapılan araştırmalar sonucunda Kur’ân tarihine dair kırâat ilmi ile alakalı olarak zikredilen birtakım olayların Azerbaycan bölgesinde meydana geldiği görülmüştür. Yine kaynaklarda ayetlerin tefsiri yapılırken coğrafyaya ilişkin cereyan eden birtakım hususlara da değinildiği tespit edilmiştir. Kur’ân kıssaları bağlamında kaynaklara bakıldığında Kehf sûresinde anlatılan Zülkarneyn kıssasındaki Ye’cüc ve Me’cüc’ün zulmüne karşılık bölge halkının isteği üzere Zülkarneyn’in inşa ettiği seddin yüksek ihtimalle bu coğrafyada bulunduğu görülür. Bir görüşe göre “Ashâbü’r-ress” isimli topluluğun, Azerbaycan bölgesinde yaşamış ve peygamberlerini öldürmüş bir kavim oldukları ve peygamberlerini dinlemedikleri için cezalandırıldıkları şeklinde rivâyet de mevcuttur. Ayrıca Kur’ân’da Hızır-Mûsa kıssasına bağlı olarak zikredilen “Mecmau’l-Bahreyn” ile ilgili zikredilen birtakım rivâyetler de bu bölge ile ilişkilendirilmektedir. Sonuç olarak bu çalışmada klasik ve modern dönem kaynaklar üzerinden Kafkasya-Azerbaycan bölgesinde vuku bulan olay ve mekânlara dair rivâyetler incelenmiş, söz konusu coğrafyanın Tefsir ilmi literatüründeki önemi ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İslâm Tarihi ve Coğrafyası, Kafkasya, Azerbaycan, Kıssa

Destekleyen Kurum

Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Proje Numarası

NKUBAP.09.GA.22.402

Teşekkür

Teşekkür eder kolaylıklar dilerim.

Detection and Analysis of the Rumors Mentioned About the Caucasus-Azerbaijan Geography in the Interpretation of Verses in Classical and Modern Period Tafsīr SourcesTafsīr

Öz

The events and places described in classical and modern Tafsīr texts related to the Azerbaijan geography of the Caucasus, particularly the South Caucasus, are identified and examined in this study. First and foremost, documents relating to the history of the region are scanned, and the literature is determined. As a result of the research, it is discovered that some of the events listed in the history of the Qur’ān linked to the science of qirā’āt occurred in the Azerbaijan region. It has also been established that several geographical difficulties are stated while interpreting the verses in the commentaries on the Qur’ān. When we look at the sources in the context of the kisas/stories of the Qur’ān, it is seen that the great wall built by Dhūl-Qarnayn at the request of the people of the region, in response to the oppression of Gog and Magog (Yājūj wa-Mājūj) in the kissa of Dhūl-Qarnayn in the chapter of al-Kahf, was most likely occurred in this geography. According to one interpretation, the “Ashāb al-Rass” group was a people that resided in the Azerbaijan region and murdered their prophets before being punished for not listening to their prophets. Furthermore, several narrations regarding “Mejma’ al-Bahrayn” referenced in the Qur’ān depending on the kissa of (Khıdır)-Mūsā is linked to the region. In this study, the narrations concerning events and places in the Caucasus-Azerbaijan region are analyzed through classical and modern sources, and the significance of the stated geography in Tafsīr literature is shown.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, History and Geography of Islam, Caucasus, Azerbaijan, Kissa

Proje Numarası

NKUBAP.09.GA.22.402

Kaynakça

• Âlûsî, Şihâbuddîn Seyyid Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm. 30 Cilt. Beyrût: İhyâu’t-Türâsi’l-‘Arâbî, ts.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. “İslâm Coğrafyasına Göre Azerbeycan”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research. 8/38 (June 2015), 334-339.
• Âzâd, Ebu’l-Kelâm. Ashâb-ı Kehf: Zülkarneyn. Lahor: y.y., 1958. Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-buldân. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, 1988.
• Beyzâvî, Nâsuruddin Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. İstanbul: Dersaadet, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. 9 Cilt. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Buniyatov, Ziya Musa. “Azerbaycan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/322-324. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dumlu, Ömer-Savaş, Rıza. Kur’an Atlası. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. 5 Cilt. thk. Abdulkadir Ahmed ‘Ata Riyâd: Mektebetü’r-Riyâd, ts.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur'an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Harman, Ömer Faruk. “Ashâbü’r-Res”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/469. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Beyrût: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhamed Abdulhak b. Gâlib. el-Muharreru’l-vecîz. 6 Cilt. thk. Abdusselam Abduşşâfî Muhammed. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbnu’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali Muhammed. Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. 4 Cilt. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1422/2001.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. 11 Cilt. thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Haldûn. Mukaddime. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. 8 Cilt. thk. Muhammed Hüseyin Şemsuddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütibi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• Kırca, Celal. “Mecmau’l-Bahreyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/256. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 24 Cilt. thk. Ahmed el-Berdunî. Kahire: Dâru Kütübi’l-Mısrıyye, 1964.
• Maverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. 6 Cilt. thk. Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahîm. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mevdûdî, Ebu’l-Âla. Tefhimu’l-Kur’an. çev. Muhammed Han Kayanî, vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebu’l-Hasan. Tefsiru Mukâtil b. Süleymân. 5 Cilt. thk. Abdullah Mahmûd Şahate. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423/2002.
• Mutallimov, Dadash. “Hz. Ömer Döneminde Azerbaycan Topraklarında Düzenlenen Fetih Hareketleri ve Meşhur Komutanları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research. 14/79 (2021), 19-26.
• Öztürk, Mustafa. “Zülkarneyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/564-567. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 32. Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetu’t-tefâsîr. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, 4. Basım, 1981.
• Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim. el-Keşf ve’l-beyân. 10 Cilt. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Sicistâni, Ebû Bekr Abdillah İbn Ebî Dâvûd. Kitâbu’l-mesâhif. thk. Muhibbuddîn Abdussübhân Vâiz. Beyrût: Dâru’l-Beşâri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2002.
• Tabatabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mizân fî tefsîri’l-Kur’ân. 20 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-A‘la li’l-Matbûa‘ât, 1997.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 24 Cilt. thk. Ahmed Muhammed Şakir. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk. 11 Cilt. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Talu, Mehmet. “Ebû Mihcen es-Sekafî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/188. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Togan, Zeki Velidî. “Azerbaycan”. İslam Ansiklopedisi. 2/91-118. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Turan, Osman. Selçuklular Döneminde Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2002.
• Yeşilot, Okan. Ateş Çemberinde Azerbaycan. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
• Zebîdî, Ahmed. Tecrîd-i sarih. çev. Kamil Mirasoğlu. 13 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1971.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hekâiki’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.