CELÂYİRLİLER’DE KADIN VE SİYASET

Yıl 2019, Sayı: 11, 11 - 36, 30.12.2019

Ensar Macit

Öz

Moğol idarelerinde varlıklarını devam ettiren Celâyirli kabilesinin emirleri, önemli mevkilere gelebilmek için Moğol hanedanına mensup aileler ile kız alıp kız vermek suretiyle akrabalık tesis ettiler. Bu sayede de önemli mevkilerde görev alabildiler. Kabile sürecinden devletin yıkılışına kadar “hatun” unvanıyla Celâyirli kadınlar, hem İlhanlılar hem de Celâyirli siyasetinde etkin rol oynadılar. İlhanlılar idaresinde Celâyirlilerin nüfuz kazanmasında büyük katkısı olan Bağdad Hatun’un yanı sıra 1340 yılında kurulan müstakil Celâyirliler Devleti’nin yıkılışına dek Dilşad Hatun ve Tendü Hatun da geniş yetkilere sahiplerdi. Vakıflar ve hayır işleri ile uğraşmalarının yanında siyasî, askerî ve idarî konularda da söz sahibiydiler. Hükümdarlar ve devlet adamları üzerinde büyük nüfuzları olup hükümdar seçimlerinde tahtın sahibini belirleme, taht mücadelelerinde arabuluculuk yapma gibi önemli siyasî meselelerde ön planda yer alırlardı. Belirli dönemlerde devlet idaresini tamamen üstlenen Celâyirli hatunlar, sadece merkezî yönetimde değil, aynı zamanda yerel yönetimlerde de rol alabiliyorlardı.

Anahtar Kelimeler

Celâyirliler, İlhanlılar, hatun, kadın, siyaset, Bağdad Hatun, Dilşad Hatun, Tendü Hatun

WOMEN AND POLITICS IN THE JALAYIRIDS

Öz

The emirs of the Jalayirid tribe, which maintained their existence under the Mongol reign, established kinship with families that were members of the Mongol dynasty in order to reach essential positions. In this way, they were able to work in important positions. The Jalayirid women who were called “khatun” from the tribal period to the collapse of the state, played an active role in both Ilkhanids and Jalayirids politics. In addition to Baghdad Khatun, who had significant contributions to Jalayirids gaining influence under the rule of Ilkhanids, Dilshad Khatun and Tendu Khatun had extensive powers until the fall of the independent Jalayirids State founded in 1340. As well as dealing with foundations and charities, they also had a say in political, military and administrative matters. They had great influence over the rulers and statesmen. Besides, they were at the forefront of critical political issues such as determining the owner of the throne in the ruler elections and mediating the throne struggles. Jalayirid khatuns, who took over the state administration completely in certain periods, could play a role not only in the central administration but also in the local administrations.

Anahtar Kelimeler

Antioch, Seljukc, Gregorian, Syriac, Nestorian

Kaynakça

• Aliyeva, Metanet Aziz, “Emir Timur’u Şaşırtan Azerbaycan’daki Elince Kalesi”, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu, (Abdulvahap Kara- Ömer İşbilir), Doğukütüphanesi Yay., İstanbul 2007, s. 189-192.
• Armutlu, Sadık, Sultan Ahmet Celâyir (Hayatı, Divanının Tenkitli Metni ve Tahlili), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 1990.
• Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Moğûl ez Hamle-i Çengîz tâ Teşkîl-i Devlet-i Teymûrî, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1388. Atalay, Mehmet, “Zahîr-i Fâryâbî”, DİA, 44, İstanbul 2013, s. 87-88.
• Babinger, Franz, “Safiyeddin”, İA, 10, MEB Yay., Eskişehir 2001, s. 64-65.
• Bakıxanov, Abbaskuli, Gülüstan-i İrem, Bakı 1951.
• Barthold, W., “Ahmed Celâyir”, İA, 1, MEB Yay., Eskişehir 2001, s. 182.
• Benâketî, Fahruddîn Ebû Süleyman b. Tâcuddîn Ravzatu Evlâu’l-Elbâb fî Mârifeti’t-Tevârîh ve’l-Ensâb, (Nşr. Câ’fer Şi’âr), Tahran 1348.
• Beyânî, Şîrîn, Moğol Dönemi İran’ında Kadın, (Çev. Mustafa Uyar), TTK Yay., Ankara 2015.
• Beyânî, Şîrîn, Târîh-i Âl-i Celâyir, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân, Tahran 1093.
• Boyle, John Andrew, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, The Cambridge History of Iran, V, Cambridge 1968, s. 303-421.
• Browne, Edward G., A Literary History of Persia, III, Cambridge 1928.
• Dalkesen, Nilgün, “İlhanlı Hanedanlığı’nda Siyaset ve Kadın”, Ortaçağda Kadın, (Ed. Altan Çetin), Lotus Yay., Ankara 2011, s. 532-568.
• Deguignes, Joseph, Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sâir Garbî Tatarların Târîh-i Umûmîsi, VI, (Trc. Hüseyin Câhid Yalçın), İstanbul 1924.
• Hâfız-i Ebrû, Şihâbuddîn Abdullah b. Lütfullah b. Abdü’r-Reşîd el-Hâfî, Zübdetü’t-Tevârih-i Baysungurî, I-II, (Nşr. Seyyid Kemal Hac Seyyid Cevâdî), Tahran 1372.
• Ebrû, Şihâbuddîn Abdullah b. Lütfullah b. Abdü’r-Reşîd el-Hâfî Hâfız-i, Zeyl-i Câmiü’t-Tevârîh-i Reşîdî, (Nşr. Hânbabâ Beyânî), Tahran 1317.
• Ekici, Kansu, İlhanlı Hükümdarı Geyhâtû ve Zamanı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Isparta 2012.
• el-Azzâvî, Abbâs, Târîhu’l-Irâk Beynel İhtilâleyn, II, Bağdat 1936.
• el-Eherî, Ebûbekr el-Kutbî, Târîh-i Şeyh Uveys, (Nşr. J. B. Van Loon), Lahey 1954.
• el-Ğıyâsî, Abdullah b. Fethullah el-Bağdâdî, Târîhü’l-Ğıyâsî, (Nşr. Marianne Schmidt Dumont), Freiburg 1970.
• el-Hüseynî, Hurşah b. Kubâd, Târih-i Kutbî, (5. Kısım), (Mrt. Seyyid Mücâhid Hüseyin Zeydî), Câmiat-ü Milliye-i İslâmiyye, Yeni Delhi 1965.
• el-Kâşânî, Ebu’l-Kâsım Abdullâh b. Muhammed, Târîh-i Olcâytû, (Nşr. Mehîn Hambly), Tahran 1348.
• el-Makrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali, Kitâbu’s-Sulûk li Mârifet-i Düvelü’l-Mülûk, III, V, (Nşr. Muhammed Abdulkâdir Atâ), Beyrut 1997.
• en-Neccâr, Rağd Abdülkerîm Ahmed, el-Irâk fî’l-Ahdi’l-Celâirî 740-814 h./ 1339-1411 m. (Dirâset fî’l-Evdâi’s-Siyâse), Musul 1434h./ 2013m.
• Fazlullah, Reşîdüddin, Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), (Çev. İsmail Aka-Mehmet Ersan-Ahmad Hesamipour Khelejani), TTK Yay., Ankara 2013.
• Ğanî, Kâsım, Târîh-i Asr-ı Hâfız, Tahran 1383.
• Hâfî, Fasîh Ahmed b. Celâleddîn Muhammed, Mücmel-i Fasîhî, III, (Nşr. Mahmûd Ferruh), Kitâbfurûş-i Bâstân, Meşhed 1239.
• Hândmîr, Ğıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Düsturu’l-Vüzerâ, (Nşr. Saîd Nefîsî), Tahran 1317.
• Hândmîr, Ğıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, III, (Nşr. Muhammed Debîr Siyâkî), Tahran 1362.
• Howorth, Henry H., History of the Mongols (From the 9th to the 19th Century), III, London 1880.
• Huart, Clement, Histoire de Bagdad, Paris 1901.
• İbn Arabşah, Acâibu’l-Makdûr, (Çev. Ahsen Batur), Selenge Yay., İstanbul 2012.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed, İbn Battûta Seyahatnâmesi, (Çev. A. Sait Aykut) Yapı Kredi Yay., İstanbul 2015.
• İbn Bezzâz, Safvatu’s-Safâ, (Nşr. Gulâ-mirzâ Tabâtabâî Mecd), Dânişgâh-ı Azâdî İslâmî, Tebriz 1373.
• İbni Tagrıberdi, En-Nücûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar), (Çev. Ahsen Batur), Selenge Yay., İstanbul 2013.
• Kazvînî, Kâdî Ahmed Gaffârî, Târîh-i Cihân-ârâ, (Nşr. Mücteba Mînovî), Tahran 1343.
• Kazvînî, Muhammed Yusuf Vâle İsfahân-i, Huld-i Berîn (Târih-i Timuriyân ve Türkmânân), Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 1379.
• Kazvînî, Muhammed, “Hâfız u Sultân Ahmed Celâyir”, Mecelle-i Yâdigâr, 1/1, Tahran 1323, s. 7-12.
• Kazvînî, Yahya b. Abdullatîf, Lübbü’t-Tevârîh, İntişârât-ı Bunyâd û Gûyâ, Tahran 1363.
• Kazvînî, Zeyneddîn b. Hamdullah Müstevfî, Zeyl-i Târîh-i Güzîde, (Nşr. Îrec Afşâr), Tahran 1372.
• Keskin, Mustafa Çağhan, “Çağdaş Kaynaklarda Ankara Savaşı Sonrası Bursa Sarayı’nın Yağmalanması”, Belleten, LXXVIII/283, TTK Yay., Aralık 2014, s. 891-906.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, I, İstanbul 1953.
• Konukçu, Enver, “Bağdat Hatun”, DİA, 4, İstanbul 1991, s. 444.
• Kutbî, Mahmûd, Târîh-i Âl-i Muzaffer, (Nşr. Abdulhüseyn Nevâî), Tahran 1364.
• Kürkçüoğlu, Erol, Nahçıvan Tarihi (V-XV. Yüzyıllar), Güneş Vakfı Yay., Erzurum 2007.
• Loon, J. B. Van, Ta’rikh-i Shaikh Uwais (History of Shaikh Uwais), Lahey 1954.
• Minorsky, V., “Üveys II”, İA, 13, MEB Yay., Eskişehir 2001, s. 135.
• Minorsky, V., “Üveys”, İA, 13, Eskişehir 2001, s. 133-135.
• Mîrhând, Muhammed Seyyid Burhâneddîn Hândşâh Belhî, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ, IV-VI, (Nşr. Abbâs Pervîz), Tahran 1339.
• Murteza, Nazmi-zâde, Gülşen-i Hulefâ, (Hz. Mehmet Karataş), TTK Yay., Ankara 2014.
• Nahcevânî, Muhammed b. Hindûşâh, Düstûru’l-Kâtib fî Tâyîni’l-Merâtib, II, (Nşr. Abdülkerim Ali Oğlu Alizâde), Moskova 1976.
• Natanzî, Mu’inuddîn, Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu’inî, (Yay. Jean Aubin), Kitâbfurûş-i Hayyâm, Tahran 1957.
• Nevâyî, Abdülhüseyn, Esnâd ve Mukâtebât-ı Târîh-i Îrân (ez Tîmûr tâ Şâh İsmâ’îl), Tahran 1302.
• Nicola, Bruno de, Women in Mongol Iran (The Khatuns, 1206-1335), Edinburgh University Press, Edinburgh 2017.
• Öngören, Reşat, Safiyyüddîn-i Erdebîlî, DİA, 35, İstanbul 2008, s. 476-478.
• Reisniyâ, Rehim, Târih-i Umûmî Mıntıkâ-i Şirvân (Der Ahdi Şirvanşâhiyân), Tahran 2001.
• Savory, R. M., “Baghdad Khatun”, EI², I, Leiden 1986, s. 908-909.
• Semerkandî, Devletşah, Tezkiretü’ş-Şuarâ (Şair Tezkireleri), (Çev. Necati Lugal), Pinhan Yay., İstanbul 2011.
• Semerkandî, Kemaluddîn Abdurrezzâk, Matlau’s-Sâdeyn ve Mecmau’l-Bahreyn, I, (Nşr. Abdulhuseyn Nevâî), Tahran 1372.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü), TTK Yay., Ankara 2011.
• Spuler, Bertold, Târîh-i Moğûl der Îrân, (Frs Trc. Mahmûd Mîr Âfitâb), İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1392.
• Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I/1969, TTK Yay., Ankara 1970, s. 1-149.
• Sümer, Faruk, Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), I, TTK Yay., Ankara 1992.
• Sümer, Faruk, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, I, İstanbul 1999.
• Şabânkâreî, Muhammed b. Alî b. Muhammed, Mecmau’l-Ensâb, (Nşr. Mîr Hâşim-i Muhaddis), Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1362.
• Şah, Serap, Safvetü’s-Safa’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri Cilt I, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2007.
• Şahinoğlu, M. Nazif, “Zahîr-i Fâryâbî”, İA, 13, MEB Yay., Eskişehir 2001, 451-455.
• Şâmî, Nizamüddin, Zafernâme, (Çev. Necati Lugal), TTK Yay., Ankara 1987.
• Toksoy, Ahmet, Karazdan Otlukbeline Savaşlar, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 1998.
• Tuysuz, Cem, İlhanlılar Tarihinde Çobanoğulları (Sulduslar), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2004.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, TTK Yay., Ankara 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, I, TTK Yay., Ankara 2011.
• Üçok, Bahriye, İslâm Devletlerinde Kadın Hükümdarlar, TTK Yay., Ankara 1965.
• Ürekli, Muzaffer, “Celâyirliler”, DİA, 7, İstanbul 1993, s. 264-265.
• Ustündağ, Mehlika, İran’ın Bilinmeyen Hanedanlığı Muzafferiler, İraniyat Yayınları, Ankara 2018.
• Wing, Patrick, The Jalayirids (Dynastic State Formation in the Mongol Middle East), Edinburgh University Press, Edinburgh 2016.
• Yezdî, Şerefüddîn Alî, Zafernâme, I-II, (Nşr. Muhammed Abbâsî),Tahran 1336.
• Yılmaz, Bülent, Celayirliler (Kabile-Devlet), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2002.
• Yınanç, Mükrimin Halil, “Celâyir”, İA, 3, MEB Yay., Eskişehir 2001, s. 64-65.
• Yuvalı, Abdülkadir, “Hasan-ı Büzürg”, DİA, 16, İstanbul 1997, s. 311-312.
• Yücel, Yaşar, “Timur Tarihine Dair Araştırmalar”, Belleten, XLII/106, Nisan 1978, s. 239-299.
• Yücel, Yaşar, Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402), TTK Yay., Ankara 1989.