TÜRKİYE SELÇUKLULARININ YIKILIŞI SÜRECİNDE SOSYAL HAYATTA BAZI İNSANİ DEĞERLER ÜZERİNE

Yıl 2021, Sayı: 14, 285 - 312, 02.07.2021

Nazlı Altunsoy

https://doi.org/10.23897/usad.961366

Öz

Bu çalışmada Kösedağ Savaşı ve sonrasında Anadolu’da yaşanan sosyal buhran ile Anadolu’daki insani değerlerin bu buhranın atlatılmasındaki etkisi incelenecektir. Kösedağ bozgunu (641/1243) ile birlikte iktisadi, siyasî ve en önemlisi sosyal buhran yaşanmıştır. Reaya, ekonominin ve güvenliğin bozulması ile otorite boşluğunun sonuçlarını yaşayarak deneyimlemiş ve dertlerini anlatacakları bir merci bulmakta zorlanmıştır. Şehirli ve göçer tabakaları arasındaki sosyal farkın yanı sıra Anadolu’ya yoğun bir göçün de gelmesi var olan keşmekeşin artmasına sebep olmuş, müslim-gayrimüslim tüm reaya var olma mücadelelerini bu karmaşa ortamında vermek zorunda kalmışlardır.
İnsanlık tarihine birer hediye olan değerlerin oluşması genellikle böyle buhran zamanlarından sonra vuku’ bulmuştur. Bu dönemde Anadolu’da İslâm algısı kendine has bir anlayış geliştirmiştir. Bu anlayışa göre en yüce değer insan sevgisidir. İnsan, müslim-gayrimüslim ayırt edilmeksizin değerlidir, sevgi ve saygıyı hak etmektedir. Bunların yanında din, dil, ırk ayrımı yapılmaksızın dinî liderlerin ve özellikle Türkmen dervişlerinin tüm halka eşit davrandığı ve herkesin sığınağı olduğu, dinî önderlerin dinler üstü bir pozisyonda bulunduğu izlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, insan sevgisi, tasavvuf, dervişler, Yûnus Emre, Mevlânâ, Hacı Bektâş-ı Velî

Kaynakça

• Ak, A. (2008). Büyük Türk âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik. İstanbul: Bayrak Matbaası.
• Ay, R. (2008). Anadolu’da derviş ve toplum 13-15. yüzyıllar. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Aytaş, G. (2010). Hacı Bektaş Velî ve Thomas More’da hümanizm. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Dergisi, 55, 139-148.
• Bal, M. S. (2006). Türkiye Selçuklu devletine hükümdarlık yapan vezir; Şemseddin İsfahânî. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 265-294.
• Balivet, M. (2012). Konya dönen dervişler şehri (Aydın, M. Çev.). Konya: Nüve Kültür Merkezi Yay.
• Balivet, M. (2016). Şeyh Bedreddin tasavvuf ve isyan (Güntekin, E. Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Banarlı, N. S. (1983). Resimli Türk edebiyâtı târihi I destanlar devrinden zamânımıza kadar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Barkan, Ö. L. (1993). Kolonizatör Türk dervişleri. İstanbul: Hamle Yayın Dağıtım.
• Bayram, M. (2016). Anadolu Selçukluları’nda devlet yapısının şekillenmesi. Cogito, 29, 61-73.
• Bolat, A. (2014). Tasavvuf geleneğinde “öteki” algısı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37, 43-73.
• Cahen, C. (2012). Osmanlılardan önce Anadolu (Üyepazarcı, E. Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Çağatay, N. (1989). Bir Türk kurumu olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. (2015). Te’vîlâtü’l Kur’ân tercümesi (Topaloğlu, B. & Sandıkçı, K. Çev.-Yavuz, Y. Ş. Ed.). C. 2. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. (2016a). Te’vîlâtü’l Kur’ân tercümesi (Sandıkçı, K. Çev.-Yavuz, Y. Ş. Ed.). C. 4. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. (2016b). Te’vîlâtü’l Kur’ân tercümesi (Sandıkçı, K. Çev.-Yavuz, Y. Ş. Ed.). C. 5. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. (2018). Te’vîlâtü’l Kur’ân tercümesi (Tüfekçi, İ. Çev.-Yavuz, Y. Ş. Ed.). C. 9. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. (2019). Te’vîlâtü’l Kur’ân tercümesi (Sandıkçı, K. Çev.-Yavuz, Y. Ş. Ed.). C. 14. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Ekinci, M. (2007). Bektaşî ve Alevî kültüründe insan sevgisi. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII/(17), 163-171.
• el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri el-Rugadi İbni Bibi. (2014). el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-umûri’l-Alâiyye Selçuknâme (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Elvan Çelebi. (2014). Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbı’l-Ünsiyee Baba İlyas-ı Horasânî ve sülâlesinin menkabevî tarihi (Erünsal, İ. E. & Ocak, A. Y. Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Eraslan, K. (1996). Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerinde hoşgörü. Erdem Dergisi, VIII/(24), 777-782.
• Eyice, S. (1968). Çorum’un Mecitözü’nde Âşık Paşa-oğlu Elvan Çelebi zaviyesi. Türkiyat Mecmuası, XV, 211-246.
• Göksu, E. (2015). Türkiye Selçuklu ordusundaki Frenk ücretli askerler ve Babaîler isyanı’nın bastırılmasındaki rolleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 74, 211-233.
• Gölpınarlı, A. (2021). Yunus Emre hayatı ve bütün şiirleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay. Günay, Ü. (1996). Anadolu’nun dinî tarihinde çoğulculuk ve hoşgörü. Erdem, VIII/(22), 189-220.
• Güngör, E. (1996). İslâm tasavvufunun meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Hacıgökmen, M. A. (2011). Ahiler şehri Ankara XIII-XIV-XV. yüzyıllarda Ankara’da Ahilik ve Ahiler. Konya: Kömen Yay.
• Haci Bektâş-i Veli. (2009). Manâkıb-ı Hünkâr Haci Bektâş-i Veli vilâyet-nâme (Gölpınarlı, A. Haz.). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Halman, T. S. (1968). Turkish humanism and the poetry of Yunus Emre. Tarih Araştırmaları Dergisi, 10, 231-240.
• Halman, T. S. (1983). Love is all: Mevlana’s poetry and philosophy, Mevlana Celaleddin Rumi and The whirling dervishes sufi philosophy-whirling rituals-poems of ecstasy-miniature painting (Halman T. S. & And M.) İstanbul: Dost Yay.
• Hasluck, F. W. (2012). Sultanlar zamanında Hıristiyanlık ve İslâm I (Binder, T. Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Hasluck, F. W. (2013). Sultanlar zamanında Hıristiyanlık ve İslâm II (Binder, T. Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Hoca Ahmed Yesevî. (2018). Dîvân-ı Hikmet (Bice, H. Haz.). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• İbn Arabî. (2017). Arzuların tercümanı Tercümânü’l- Eşvâk (Kınık, M. Çev.). İstanbul: İz Yay.
• İbn Arabî. M. (2012). Fütuhât-ı Mekkiyye 18 (Demirli, E. Çev.). İstanbul: Litera Yay.
• Kara, M. (2019). Tasavvuf kültürü. Ankara: Anadolu Ay Yay.
• Kara, M. (2020). Anadolu’nun üç ermişi Yûnus Emre Eşrefoğlu Rûmî Niyâzî-i Mısrî. İstanbul: Dergâh Yay.
• Karakoç, S. (2018). Yunus Emre. İstanbul: Diriliş Yay.
• Kayhan, H. (2011). Selçuklular devrinde Türk saraylarında Fars şâirleri. Turkish Studies, VI/1, 1477-1485.
• Kayhan, H. (2018). Kösedağ Savaşı’na kadar Türkiye Selçuklu devletinde Türkmenler. Tarih ve Gelecek Dergisi, IV/(1), 99-112.
• Kerîmüddîn Mahmud Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbar (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Korobeinikov, D.A. (2005). Orthodox communities in eastern Anatolia in the thirteenth to fourteenth centuries. Part 2: the Time of Troubles. Al-Masaq, XVII/(1), 1-29.
• Köprülü, M. F. (2013). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar (Köprülü, O. Haz.). Ankara: Akçağ Yay.
• Köse Uzun, N. (2019). Doğu ve Batı’da hümanizm/insan sevgisi: Örtüşüp Ayrıştığı Kısımlar (Doktora Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=vjszP7PzV0HebcjFEvDfwBFVWUecxEoeIIiPU7oQmHZwytFTzg57lpddKEwXtfEj.
• Küçük, H. (2019). Ana hatlarıyla tasavvuf tarihine giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Küçükkaya, M. A. (2016). Hoca Ahmed Yesevi’de insan sevgisi. Diyanet İlmi Dergi, LII/ (4), 113-128.
• Merçil, E. (2008). Sâhib Ata (ö. 687/1288) Anadolu Selçuklu veziri. İslâm Ansiklopedisi (C. 35, s. 515-516). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Moghaddam, A. (2017). 13-15. yüzyıllarda Anadolu’da Ahilik: kurumsallaşma, toplumsal yapı ve ideoloji. (Doktora Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=q3-d9QtLoVA2OMExHSkJpcQ8rqazom5wY2WCxf7vWvo4s_JMA7DNe0HjqAFtsKIT.
• Ocak, A. Y. (1981). Bâzı menâkıbnâmelere göre 13.-15. yüzyıllardaki ihtidâlarda heterodoks şeyh ve dervişlerin rolü. Osmanlı Araştırmaları, II/(2), 31-42.
• Ocak, A. Y. (1996). Türk sûfiliğine bakışlar. İstanbul: İletişim Yay.
• Ocak, A. Y. (2010). Türkiye Selçukluları ve İslâm (genel bir bakış). Türkiye sosyal tarihinde İslâm’ın macerası makaleler-incelemeler (s. 123-158). İstanbul: Timaş Yay.
• Ocak, A. Y. (2012). Toplum, kültür ve entelektüel hayat (1071-1453). Türkiye tarihi 1071-1453 Bizans’tan Türkiye’ye (s. 421-500). İstanbul: Kitap Yay.
• Ocak, A. Y. (2014). Babaîler isyanı Alevîliğin tarihsel altyapısı yahut Anadolu’da İslâm-Türk heterodoksisinin teşekkülü, İstanbul: Dergâh Yay.
• Ocak, A. Y. (2016). Kültür tarihi kaynağı olarak evliya menâkıbnâmeleri –XV-XVII. yüzyıllar. İstanbul: Timaş Yay.
• Polat, A. S. (1997). Moğol istilasına kadar Türkiye Selçukluları’nda içtimaî ve iktisadî hayat (Doktora Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=4J_FzTwlrMCH4qBROpXPH22kJ57Hy_gylHnQ6aYnG1k-tfzPI9a7ledK9bVdBRJw.
• Sarıkaya, M. S. (2010). Maturîdî’nin din anlayışında hoşgörü. Malâkât Mezhep Araştırmaları, III/(2), 145-164.
• Sevgi, A. (2012). Yunus Emre’de insan sevgisinin evrensel niteliği üzerine. Turkish Studies, 7/(1), 99-103.
• Soileau, M. (2009). Yûnus Emre seeks his share traditional and modern accounts. Tales of God’s friends Islamic hagiography in translation (s. 150-165). (Renard, J. Ed.). California: University of California Press.
• Soileau, M. (2010). Vilâyet-nâme’nin Dünyası, Hacı Bektaş’ın mirası. I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildiriler, I, 501-509.
• Soileau, M. (2018). Humanist mystics nationalism and the commemoration of saint in Turkey. Salt Lake City: The University of Utah Press.
• Şahin, H. (2015). Orta zamanın Türkleri orta çağ İslâm ve Türk tarihine dair yazılar. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Şahin, H. (2020). Dervişler, fakihler, gaziler erken Osmanlı döneminde dinî zümreler (1300-1400). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Şeyh Evhadü’d-Din Hâmid El-Kirmânî. (2000). Şeyh Evhadü’d-Din Hâmid El-Kirmânî ve Menâkıb-Nâmesi (Bayram, M. Haz.). İstanbul: Kardelen Yay.
• Şükürov, R. (2016). Türk Bizans ilişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme süreci (Pavli, İ. & Can Emir, B. Haz.). İstanbul: Kültür Bilimleri Akademisi Yay.
• Taşpınar, M. (1992). Yunus Emre ve Meister Eckhart’ta insan sevgisi (Doktora Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=wBmNpkQC9Nhi90NLW7E7-ReiGuqQqc7pB-LsEDfIKuSXjSP8PCbPTTJ9QzBUlPnG.
• Temren, B. (1995). Tasavvuf düşüncesinde demokrasi. Ankara: Kültür Bakanlığı Demokrasi Klasikleri.
• Topçu, N. (2019). İslâm ve insan Mevlana ve tasavvuf. İstanbul: Dergâh Yay.
• Turan, O. (1947). Selçuklu devri vakfiyeleri I. Şemseddin Altun-Aba, vakfiyyesi ve hayatı. Belleten, XI/(42), 197-235.
• Turan, O. (2003). Türk cihân hâkimiyeti mefkûresi tarihi Türk dünya nizamının millî, İslâmî ve insânî esasları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Turan, O. (2018). Selçuklular zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ürkmez, R. K. (2020). Selçuklular zamanında Anadolu’da tasavvufî zümreler (XIII. yüzyıl). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Vryonis S. Jr. (2020). Küçük Asya’da orta çağ helenizminin çöküşü ve 11. yüzyıldan başlayarak 15.yüzyıla kadar İslamlaşma (Erman, İ. Çev.). İstanbul: Kalkedon Yay.
• Vryonis, S. (1975). Nomadization and İslâmization in Asia Minor. Dumbarton Oaks Papers, XXIX, 41-71.
• Yazoğlu, R. (2017). Mevlânâ ve batı düşüncesindeki insanlık sevgisinin karşılaştırılması. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7, 1-13.
• Yûnus E. (2014). Yûnus divanı (Karataş, T. Haz.). İstanbul: Kaynak Yay.