MEMLÛKLERİN İLK ASRINDAKİ MEZHEPLER ARASI ÇEKİŞMELER BAĞLAMINDA NECMEDDİN et-TARSÛSÎ’NİN TUHFETU’T-TÜRK’ÜNE DAİR BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Sayı: 17, 33 - 56, 25.01.2023

Kâzım Uzun

https://doi.org/10.23897/usad.1242032

Cited By: 1

Öz

Sultan Baybars, daha önceki uygulamalardan farklı olarak 1265 yılında ilk defa dört Sünnî mezhepten birer kâdılkudât atamaya karar verdi. Bu kararın tatbik edilmesinin ardından mezhep mensupları bir yandan devlet içerisinde nüfuz elde etmeye çalışırken bir yandan da birbirlerine karşı mücadele ettiler. Bu mücadele özellikle çeşitli etkenler dolayısıyla Memlûk Devleti içerisinde daha baskın olan Şâfiî ve Hanefî mezhebi müntesipleri arasında ve aynı zamanda mezhep desteğinin arttırılmaya çalışılması, idareciler arasında destekçi ve destek bulmak, fikrî düzeyde bir zemin oluşturmaya çalışmak gibi çeşitli şekillerde çok yönlü olarak sürdürüldü. 14. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Dımaşk Hanefî Kâdılkudâtı Necmeddin et-Tarsûsî, Tuḥfetü’t-Türk adlı bir eser yazmak suretiyle kendi mezhebi lehinde mücadeleye dâhil oldu. İlgili yöndeki çabalar evvelce nispeten zımnî şekilde sürdürülürken adı geçen eserle birlikte açıkça izhar edilir oldular. Bu çalışmada temelde Tuḥfetü’t-Türk’ün yazılma süreç ve amacının anlaşılmasına yönelik bir gayret sarf edilmiştir. Bunun için evvelâ siyasi gelişmeler ve mezhepler arasındaki ilişkiler merkeze alınarak bir bağlam oluşturulmuş ve adı geçen eser inşa edilen bu bağlam içerisinde anlamlandırılmaya ve değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tuhfetu’t-Türk, Memlûkler, Kâdılkudât, Şâfiî, Hanefî

AN ASSESSMENT ON NAJM AL-DIN AL-TARSUSI’S TUHFAT AL-TURK IN THE CONTEXT OF INTER-MADHHABS COMPETITION IN THE FIRST CENTURY OF THE MAMLUKS

Öz

Sultan Baybars, unlike previous practices, decided to appoint a Qâdî al-Qudât from four Sunni sects for the first time in 1265. Following the implementation of this decision, members of the madhhabs struggled against each other while trying to gain influence within the state. This struggle was carried on especially among the Shafi'i and Hanafi madhhab followers, who were more dominant in the Mamluk State due to various factors; and carried out in various ways such as trying to increase the support of the madhhab, finding supporters and support among the administrators, and trying to establish a grounding at the intellectual level. By the middle of the 14th century, Damascus Hanafi Qâdî al-Qudât Najm al-Dîn al-Tarsûsî became involved in the struggle in favor of his own madhhab by writing a work called Tuḥfat al-Turk. While efforts in this direction were previously made relatively implicitly, they became openly disclosed with the aforementioned work. In this study, an effort was made to understand the process and purpose of writing Tuhfat al-Turk. For this purpose, firstly, a context was created by focusing on the political developments and the relations between the maddhabs, and then the aforementioned work was tried to be interpreted and evaluated within this context.

Anahtar Kelimeler

Najm al-Din Al-Tarsûsî, Tuhfat al-Turk, Mamluks, Qâdî al-Qudât, Shafi, Hanafi

Kaynakça

• Akgündüz, A. (1996). Gaznevî, Ömer b. İshak. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 13, s. 487-488). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Aktan, H. (1985). Zevi’l-Erhâm. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 44, s. 307-308). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Allouche, A. (1985) The Establishment of four chief judgeships in Fatimid Egypty. Journal of The American Oriental Society, 105/2, 317-320.
• Apaydın, H. Y. (1999). İzzeddin İbn Abdüsselâm. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 19, s. 284-287). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Âşûr, S. A. (1992). el-Müctemau’l-Mısrî fî Asri Selâtîni’l-Memâlîk. Kahire: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye.
• Ayaz, F. Y. (2005). Memlükler dönemi vezirlerinden İbnü’s-Sel’ûs (ö. 693/1294). Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/1: 91-122.
• Ayaz, F. Y. (2007). Türk Memlükler döneminin büyük emîrlerinden Yelboğa el-Ömerî (Ö. 768/1366) ve İdaredeki Nüfuzu. Ç. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16/1: 81-100.
• Ayaz, F. Y. (2015). Memlükler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları.
• Ayaz, F. Y. – Eren, F. A. (2019). Memlük Devletinde sultan ve emîrlerin Hanefîliğe ilgisi. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, 5: 284-296.
• Berkey, J. (1992). The transmission of knowledge in Medieval Cairo. Princeton: Princeton University Press.
• Buhl, F. (1988). Mahmel. İslâm Ansiklopedisi. (C. 7, s. 151-152). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Çubukcu, A. (1977). Tarasûsî, hayatı, şahsiyeti ve eserleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Basılmamış Doktora Tezi.
• Düzenli, A. (2021a). Memlükler döneminde iktidar-ulemâ ilişkisi (648-923/1250-1517). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi.
• Düzenli, A. (2021b). İktidar–ulemâ ilişkileri bağlamında İzzeddîn B. Abdüsselâm. Mütefekkir, 8/16: 211-233.
• Erkal, M. (2013). Zekât. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/197-207. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Erol, B. G. (2018). Memlûklerde dört mezhep başkadılıklarının kuruluşu ve işleyişi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 87: 73-87.
• Erol, B. G. (2019). Memlûkler zamanında Mısır Mahmili. Türkiyat Mecmuası, 29/1: 45-80.
• Escovitz, J. H. (1978). The office of Qâḍî al-Quḍât in Cairo under the Baḥrî Mamlûks. Montreal: McGill Üniversitesi İslâmî Araştırmalar Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi.
• Escovitz, J. H. (1982). The establishment of four chief judgeships in the Mamlūk Empire. Journal of the American Oriental Society, 102/3: 529-531.
• Irwin, R. (1986). The Middle East in the Middle Ages. Carbondale: Southern Illinois University Press.
• İbn Abdüzzâhir. (1976). er-Ravdu’z-Zâhir fî Sîreti’l-Meliki’z-Zâhir. tah., Abdülaziz el-Huveytır. Riyad.
• İbn Battûta. (1987). Rıhletu İbn Battûta, Tuhfetu’n-Nuzzâr fî Garâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr. neşr. Muhammed Abdulmun’im el-Aryân. Beyrut: Dâru İhyai’l-Ulûm.
• Ömerî, İbn Fazlullah. (2010). Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâlik’il-Emsâr. (C. 3) neşr. Kamil Selman el-Cubûrî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Hacer. (1997). ed-Durerü’l-Kâmîne fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine. (C. 4) neşr., AbdülvârisMuhammed Ali. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Hacer. (1998). Ref’u’l-İsr an Kuzâti’l-Mısr. tah. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî.
• İbn Kesîr. (2015). el-Bidâye ve’n-Nihâye. tah., Komisyon. (C. 15-16). Katar: Daru İbn Kesîr.
• Kütübî, İbn Şâkir. (1973). Fevâtü’l-Vefeyât. tah., İhsan Abbâs. (C. 2). Beyrut: Dârü’s-Sadr.
• İbn Tagriberdî. (1992). en-Nucûm ez-Zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhire. neşr., Muhammed Hüseyin Şemseddin. (C. 7) Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Furât. (1946). Tarihu İbni’l-Furât. tah. Konstantin Zureyk. (C. 7). Beyrut: el-Matbaatü’l-Amrikâniyye.
• İbnü’l-Irâkî. (1989). ez-Zeylu alâ el-İber fî Haber men Gaber, neşr. Salih Mehdi Abbas. (C. 1). Beyrut: Muessesetü’r-Risâle.
• Jackson, S. A. (1995). The primacy of domestic politics: Ibn Bint al-Aʿazz and the Establishment of Four Chief Judgeships in Mamlûk Egypt. Journal of the American Oriental Society, 115/ 1: 52-65.
• Kalkaşendî. (1922, 1914). Subhu’l-A‘şâ fî Sınâati’l-İnşâ’. neşr. Muhammed Abdürresûl İbrâhim. (C. 1, 4). Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısrıyye.
• Kanat, C. (2022). Ortadoğu’da hâkimiyet mücadelesi, Memlûk-Timurlu münasebetleri (1382-1447). Türk Tarih Kurumu Yay.
• Karadağ, B. (2020). Mısır Hanefiliği Memlükler dönemi Hanefi fıkıh düşüncesi. Ankara: Astana Yayınları.
• Lahmuddin, L. (2004). Sunni Ulama and the Reform of Religious Offices in Medieval Egypt, 637–676 A. H./A. D. 1240–1277. Arkansas: Arkansas Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Lapidus, I. M. (1974). Ayyubid religious policy and the development of the schools of law in Cairo. Colloque International Sur L’Histoire du Caire. Kahire: Mısır Arap Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı. 279-286.
• Mâcid, A. (1979). Nüzumu Devleti Selâtîni’l-Memâlîk ve Rusûmuhum fî Mısr. (C. 1). Kahire: Mektebtu’l-Enculi’l-Mısrıyye.
• Makrîzî. (1936, 1941, 1970). es-Sulûk li-Maʿrifeti Düveli’l-Mülûk. (C. 1(2), 2(1). tah. Muhammed Mustafa Ziyâde; C. 3(1) tah. Saîd Abdülfettâh Âşûr. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısrıyye.
• Makrîzî. (1998). el-Mevaiz ve’l-İ’tibar bi-Zikri’l-Hıtat ve’l-Asar. tah., Halil Mansûr. 4 cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mayer, L. A. (1952). Mamluk costume. Cenevre: Albert Kundig.
• Özbek, S. (1994). el-Melikü’z-Zahir Rüknü’d-din Baybars zamanı Memluk Devletinin dini siyaseti. Tarih İncelemeleri Dergisi, 9/1: 289-307.
• Özbek, S. (2013). Memlûklerde meşrûiyet arayışları ve saltanat inşasına yönelik çabalar ‘sultanı öldüren sultan olur’. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32/53: 155-172.
• Tarsûsî. Necmeddin. (1992). Tuḥfetü’t-Türk fîmâ Yecibu en Yuʿmele fi’l-Mülk. neşr. Rıdvân es-Seyyîd. Beyrut: Dârü’t-Talîka.
• Tarsûsî. Necmeddin (2018). Tuḥfetü’t-Türk, Tarsûsî’nin siyasetnamesi. (Muhammed Usame Onuş, haz.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Nielsen, J. S. (1984). Sultan al-Ẓāhir Baybars and the appointment of four chief Qāḍīs, 663/1265. Studia Islamica, 60: 167-176.
• Nielsen, J. S. (1985). Secular Justice in an Islamic state: Mazâlim under the Bahrî Mamlûks 662/1264–789/1387. Leiden: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut te Istanbul.
• Nüveyrî. (2004). Nihayetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb. tah. Necip Mustafa Fevvâz – Hikmet Kaşlî Fevvâz. (C. 30). Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Rapoport, Y. (2003). Legal diversity in the age of Taqlīd: The four chief Qāḍīs under the Mamluks”. Islamic Law and Society, 10/2: 210-228.
• Steenbergen, J. V. (2011a). The Amir Yalbughâ al-Khâssakî, the Qalâwûnid Sultanate, and the cultural matrix of Mamlûk society: a reassessment of Mamlūk politics in the 1360s. Journal of the American Oriental Society, 131/3: 423-443.
• Steenbergen, J. V. (2011b). On the Brink of a New Era? Yalbugha al-Khâssakî (d. 1366) and the Yalbughâwîyah. Mamlûk Studies Review, 15: 117-152.
• Suyûtî. (1968). Husnü’l-Muhadara fî Tarîhi Mısr ve ve’l-Kahire. tah., Muhammed Ebû’l-Faysal İbrahim. (C. 2). Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Şebârû, İ. M. (1992). Kâdiu’l-Kudât fî’l-İslâm. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye.
• Sübkî, Taceddin. (1971). Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-Kübrâ. nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv – Mahmûd M. et-Tanâhî. 9 cilt. Kahire: Daru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Winter, M. (2001). Inter-Madhhab competition in Mamlûk Damascus: Al-Tarsûsî’s counsel for the Turkish Sultans”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 25: 195-211.
• Yûnînî. (1955). Zeylu Mirâti’z-Zaman. (C. 2). Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye.