An Evaluation on Dungeon (Zindān), Dungeon Administrators and Dungeon Guards in the Period of the Ghaznavīds and the Great Seljūks

Yıl 2024, Sayı: 20, 19 - 42, 28.06.2024

Sinan Tarifci

https://doi.org/10.23897/usad.1415445

Öz

In the Ghaznavīds and the Great Seljūks periods, it is possible to talk about private and public dungeons as places where criminals imprisoned for various crimes or persons detained for precautionary or political reasons were kept. The court dungeons, the castle dungeons and the pit dungeons can be characterized as private dungeons and city dungeons as public dungeons. The dungeons within the palace were a especial punishment area personally supervised by the ruler. Mostly high-ranking state officials and religious figures were imprisoned in the court dungeons. Due to the status of such persons, the conditions of the court dungeons were to some extent improved. Another type of prison place was the castle dungeons, which were under the control of castle administrators called kotwāl, dizdār, or dajbān/dazbān. In the castle dungeons, especially the members of the dynasty and prominent members of the administrative, military, religious and literary classes were imprisoned. The conditions in the castle dungeons were relatively improved or aggravated depending on the status of the prisoner. Another prison place that can be considered as especial punishment area was the pit dungeons. Deep holes dug in courts, castles or in a specific location were used for this purpose. In such dungeons, high-ranking persons were usually imprisoned. The city dungeons, on the other hand, were built in important centers, starting with the capital, where commoners were imprisoned. Aside from the courts dungeons headed by the ruler, the administrators of especial punishment area, including the castle dungeons and the pit dungeons, as well as the administrators of the city dungeons, which were public dungeons, were responsible for all the affairs of the prisoners. In dungeons, prisoners were supervised by dungeon guards known as zindānbān, nigahbān, darbān, pāsbān, mowakkal, jallād. There was often a negative relationship between prisoners and dungeon guards. In this study, an evaluation are going to be made on the court dungeons, the castle dungeons, the pit dungeons, the city dungeons, the dungeon administrators and the dungeon guards during the Ghaznavīds and the Great Seljūks periods.

Anahtar Kelimeler

Ghaznavīds, Great Seljūks, castle dungeons, court dungeons, pit dungeons, city dungeons, dungeon administrators, dungeon guard

Gazneliler ve Büyük Selçuklular Devrinde Zindan, Zindan İdarecileri ve Gardiyanlar Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Gazneliler ve Büyük Selçuklular devrinde muhtelif suçlarından dolayı tutukluluklarına hükmedilen suçluların veya önlem amacıyla yahut da siyaset açısından gözaltına alınan şahısların tutuldukları mekânlar olarak hususî ve umumî zindanlardan bahsetmek mümkündür. Saray zindanları, kale zindanları ve kuyu zindanları hususî zindanlar, şehir zindanları ise umumî zindanlar olarak tebarüz ettirilebilir. Saray içerisinde yer alan zindanlar bizzat hükümdarın denetiminde bulunan özel bir ceza alanıydı. Saray zindanlarında daha ziyade üst düzey devlet görevlileri ve dinî şahsiyetler tutulmuşlardır. Böyle kimselerin statülerinden ötürü, saray zindanlarının şartları bir dereceye kadar iyileştirilmiştir. Özel ceza alanına giren hapis mekânlarının başka bir türü kûtvâl, dizdâr ya da dejbân/dezbân gibi adlarla anılan kale hâkimlerinin yönetiminde bulunan kale zindanları idi. Kale zindanlarında da hanedan üyeleri başta olmak üzere idarî, askerî, dinî ve edebî zümrelere mensup önde gelen kimseler tutulmuşlardır. Kale zindanlarının koşulları, mahkûmun statüsüne göre nispeten iyileştirilmiş ya da ağırlaştırılmıştır. Özel ceza alanı içerisinde değerlendirilebilecek olan diğer bir mekân da kuyu zindanları idi. Sarayların, kalelerin içerisinde ya da belirli bir yerde kazılan derince çukurlardan bu maksatla istifade edilmiştir. Böyle zindanlarda da genellikle üst düzey şahıslar tutuklu bulundurulmuştur. Şehir zindanları ise başkentten başlamak üzere, önemli merkezlerde inşa edilen, halktan kimselerin hapsedildiği mekânlardı. Hükümdarın başında bulunduğu saray zindanları bir yana, kale zindanları ve kuyu zindanları olmak üzere özel ceza alanlarının idarecileri ile umumî zindan niteliğinde olan şehir zindanlarının idarecileri mahkûmların her türlü işlerinden sorumluydu. Zindanlarda mahkûmların gözetimi ve nezareti zindânbân, nigehbân, derbân, pâsbân, muvekkel, cellâd gibi isimlerle anılan gardiyanlar tarafından sağlanmıştır. Mahkûmlar ve gardiyanlar arasında genellikle menfi bir ilişki mevcut olmuştur. Bu çalışmada, Gazneliler ve Büyük Selçuklular devrinde saray zindanları, kale zindanları, kuyu zindanları ve şehir zindanları ile zindan idarecileri ve gardiyanlar üzerine bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Gazneliler, Büyük Selçuklular, saray zindanları, kale zindanları, kuyu zindanları, şehir zindanları, zindan idarecileri, gardiyan

Kaynakça

• Âbâd, Marziye. (1380/2001). Habsiyyeserâyî der edeb-i Arabî -ez Âğâz tâ asr-i Hâzir-. Meşhed: İntişârât-i Dânişgâh-i Firdevsî-yi Meşhed.
• Âgacerî, Seyyid Hâşim & Gendomânî, Maksûd Ali Sâdikî & Tâhirî, Ali. (1399/2020). Tebyîn ve berresî-yi nizâm-i zindân ve habs der Îrân-i kurûn-i pencom ve şeşom-i Hicrî ber esâs-i reviş-i tebârşinâsî-yi Fokû, Câmeşinâsî-yi Târîhî, dovre-yi devâhdeh, şomâre-yi do, Pâyîz ve Zemistân.
• Anonim. (1318/1939). Mucmelü’t-tevârîh ve’l-kısas (Melikü’ş-Şuarâ Bahâr, Nşr.). Tahran: Çâphâne-yi Hâver.
• Anonim. (1988). Tekârîrü’l-menâsıb (Türkiye Selçukluları hakkında resmi vesikalar) (Turan, O. Nşr.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Anonim. (1994). Lüm’atü’s-sirâc li hazreti’t-tâc (Bahtiyâr-nâme) (Rûşen, Muhammed, Nşr. - Bilgen, A. & Bilgen, B. Çev.). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Anonim. (2018). Târîh-i Sîstân (Öntürk, V. Çev.) İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• Aytaç, B. (2019). İbn Vâsıl’ın Muferricu’l-kurûb fî ahbâri benî Eyyûb adlı eserine göre Büyük Selçuklular ve Türkiye Selçukluları (Doktora tezi).
• el-Azîmî, Ebû Abdullah Muhammed. (2006). Azîmî tarihi (Selçuklular dönemiyle ilgili bölümler –H. 430-538=1038/39-1143/44-) (Sevim, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Bağdâdî, Bahâü’d-Dîn Muhammed b. Müeyyed. (1385/2006). et-Tevessül ile’t-teressül (Behmenyâr, Ahmed, Nşr.) Tahran: İntişârât-i Esâtîr.
• el-Belhî, Ömer b. Mahmûd. (1365/1986). Makâmât-i Hamîdî (Nejâd, Rızâ Enzâbî, Nşr.). Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• el-Beyhakî, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin. (1383/2004). Târîh-i Beyhakî (Feyyâz, Ali Ekber, Nşr. - Yâhakkî, Muhammed Cafer, Haz.). Meşhed: İntişârât-i Dânişgâh-i Firdevsî-yi Meşhed.
• el-Beyhakî, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin. (2019). Târîh-i Beyhakî. (Lügal, N. Çev. – Kırlangıç, H. Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Bundârî. (1999). Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra (Irak ve Horasan Selçukluları tarihi) (Burslan, K. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Cûzcânî, Minhâc-i Sirâc. (2015). Tabakât-ı Nâsırî (Göksu, E. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Cüveynî, Müntecebü’d-Dîn Bedî‘. (1396/2017). Atebetü’l-ketebe (Sâdikî, Meryem, Nşr.). Tahran: Neşr-i Nigâh-i Muasir.
• Çetin, A. (2013). Ortaçağda devletin iki yüzü –Devletnâme: Liyâkatın izinde devleti düşünmek-. Ankara: Lotus Yayınları.
• Eyice, S. (2001). Kale. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 24, s. 234-242). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ferîdü’d-Dîn Attâr. (1359/1980). Dîvân (Dervîş M. Nşr.). Tahran: Sâzmân-i Çâp û İntişârât-i Câvîdân.
• Ferîdü’d-Dîn Attâr. (1940). İlâhinâme (Ritter, H. Nşr.) İstanbul: Matbaa-yi Maârif.
• el-Gerdîzî, Ebû Saîd Abdülhay b. ed-Dahhâk b. Mahmûd. (1363/1984).
• Zeynü’l-ahbâr (Habîbî, Abdülhay, Nşr.). Tahran: Dünyâ-yi Ketâb.
• Hâkânî-yi Şirvânî. (1382/2003). Dîvân (Seccâdî, Ziyâü’d-Dîn, Nşr.). Tahran: İntişârât-i Zevâr.
• Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî. (2018). Târîh-i güzîde (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hândmîr. (2535/1977). Dustûrü’l-vuzerâ (Nefîsî, Saîd, Nşr.). Tahran: İntişârât-i İkbâl.
• Hasan Enverî. (2535/1977). İstilâhât-i dîvânî-yi dovre-yi Gaznevî û Selçûkî. Tahran: Ketâbhâne-yi Tavurî.
• el-Hoyî, Hasan b. Abdü’l-Mümin. (1963). Gunyetü’l-kâtib ve münyetü’t-tâlib, Rüsûmu’r-resâil ve nücûmu’l-fezâil, (Erzi, A. S. Nşr.). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• İbn Kesîr. (1995). el-Bidâye ve’n-nihâye (Büyük İslâm tarihi) (Keskin, M. Çev.). İstanbul: Çağrı Yayınları, C. 12.
• İbnü’l-Adîm. (1989). Bugyetü’t-taleb fî Târîhi Haleb (Biyografilerle Selçuklu tarihi) (Sevim, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbnü’l-Cevzî. (1412/1992). el-Muntazam fî târîhi’l-mulûk ve’l-umem (Atâ, Muhammed Abdülkâdir & Atâ, Mustafa Abdülkâdir, Nşr.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, c. 17-18.
• İbnü’l-Esîr. (1987). el-Kâmil fi’t-tarih (İslâm tarihi) (Özaydın, A. Çev. – Tulum, M. Red.). İstanbul: Bahar Yayınları, c. 9-10.
• İbnü’l-Ezrak. (1992). Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid (Artuklular kısmı) (Savran, A. Çev.). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
• İbnü’l-Kalânisî. (2008). İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Târîh-i Dımaşk adlı eserinde Selçuklularla ilgili bilgiler I. (H. 436-500=1044/45-1106/07) (Sevim, A. Çev.). Belgeler, C. 29, S. 33, 1-42.
• İbnü’t-Tıktaka. (2016). el-Fahrî (Devlet idaresi, halifeler, vezirleri tarihi, 632-1258) (Şeşen, R. Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Keleş, N. (2022). Ortaçağ İslâm dünyasında asayiş. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Köymen, M. A. (2011). Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihi –Alp Arslan ve zamanı-. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, C. 3.
• Kucur, S. S. (2002). Nizâmülmülk’ün Siyâset-nâme’sine Selçuklu devlet teşkilâtı açısından bir bakış: Emîr-i hares ve emîr-i dâd örneği. Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 12, 41-72.
• Lange, C. (2008). Justice, punishment and the medieval Muslim imagination. Cambridge: Cambridge University Press.
• Menûçehrî-yi Dâmgânî. (1347/1968). Dîvân (Siyâkî, Muhammed Debîr, Nşr.). Tahran: Çâphâne-yi Haydarî.
• Merçil, E. (2004). Meymendî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 29, s. 504). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mes’ûd-i Sa’d-i Selmân. (1362/1983). Dîvân (Heyyerî, Nâser, Nşr.). Tahran: İntişârât-i Gulşâ’î.
• Mez, A. (2014). Onuncu yüzyılda İslâm medeniyeti -İslâm’ın rönesansı- (Şaban, S. Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Mîrhând. (2017). Ravzatu’s-safâ fî Sîreti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ (Mülûk-i Gazneviyye) (Göksu, E. Çev.). Ankara: Kronik Kitap.
• Mu’izzî. (1362/1983). Dîvân (Nâser Heyyerî, Nşr.). Tahran: Neşr-i Merzbân. Nizâmü’l-Mülk. (1976). Siyâsetnâme (Köymen, M. A. Nşr.). Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, C. 1: Farsça metin.
• Nizâmü’l-Mülk. (2017). Siyâsetnâme (Kanar, M. Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Nuhoğlu G. (1995). Beyhaki Tarihi’ne göre Gaznelilerde devlet teşkilâtı ve kültür (Doktora tezi).
• Öntürk, V. (2022). Muhammed b. Mahmud Gaznevî ve esaret hayatı. Geçmişten Geleceğe Türk Dünyası (Gül, A. & Taşçı, K. & Akkuş, İ. K. Ed.). Erzincan: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Özgüdenli O. G. (2006). Gazneli ve Selçuklu devri şairlerinin gözüyle zindan. Ortaçağ Türk-İran tarihi araştırmaları, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Özgüdenli O. G. (2015). Selçuklular, C. 1, Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Piyadeoğlu, C. (2003). Büyük Selçuklu Devleti emîri Atabeg Çavlu Sakavu. Tarih Dergisi, S. 38, 37-60.
• er-Râvendî, Muhammed b. Ali. (1999). Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr (Gönüllerin rahatı ve sevinç alâmeti) (Ateş, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. C. 1.
• Reşîdü’d-Dîn Fazlullah. (1999). Cami’ü’t-tevârih (Ateş, A. Nşr.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, C. 2: Farsça metin
• Reşîdü’d-Dîn Fazlullah. (2010). Cami’ü’t-tevârih (Selçuklu devleti) (Göksu, E. & Güneş, H. H. Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Sa‘dî-yi Şirâzî. (1385/2006). Kolliyât (Furûgî, Muhammed Ali, Nşr.). Tahran: İntişârât-i Hermes.
• Sadrü’d-Dîn el-Hüseynî. (1999). Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye (Lügal, N. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. (2011). Mir’atü’z-zamân fî târîhi’l-âyân’da Selçuklular (Sevim, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• eş-Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. (1363/1984).
• Mecma’ü’l-ensâb (Muhaddis, Mîr Hâşim, Nşr.). Tahran: Muessese-yi İntişârât-i Emîr Kebîr.
• Uludağ, S. (2002). Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 26, s. 473-475).Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• el-Yezdî, Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî. (1326/1908). el-Urâza fi’l-hikâyeti’s-Selcûkiyye (Sussheim, K. Nşr.). Kahire: Matbaatü’l-Maârif.
• Zerrînkûb, Abdü’l-Hüseyin. (2535/1977). Bâ kârvân-i hulle. Tahran: Sâzmân-i İntişârât-i Câvîdân.