The Death Of The Typhus Epidemıc And Hafız İsmail Hakkı Pasha In Erzurum At The First World War

Yıl 2022, Sayı: 8, 145 - 169, 21.04.2022

Mustafa Fırat Gül , Orhan Özdil

https://doi.org/10.47994/usbad.1028505

Öz

One of the biggest problems that the Ottoman Empire experienced in the Eastern Front in the First World War was the typhus epidemic. In the famous battles of the Sarikamish Battles, where one of the most violent scenes of wars with Russia took place and at the beginning of these battles, the epidemic of typhus caused the death of a humanoid person, one of them being killed by hundreds of thousands of doctors. This typhus epidemic was so effective that it caused more casualties than the battles of the Ottoman Third Army, which fought on the Eastern Front. Those who gave their lives from typhus were killed in ten homeland with the soldier, Hafız İsmail Hakkı Pasha, commander of the front and army, and died before typhus. In this article, the design of the Governor of Erzurum Hasan Tahsin Bey, the telegrams of the Ministry and other archives, the typhus epidemic will be shown the most and the tragedy of the civilian soldier perished, and this tragedy was born. Commander Hafız İsmail Hakkı Paşa tried to explain the day to day death.

Anahtar Kelimeler

First World War, Erzurum Typhus, Hasan Tahsin, Hafız İsmail Hakkı Pascha

Birinci Dünya Savaşı Başlarında Erzurum’da Tifüs Salgını ve Hafız İsmail Hakkı Paşa’nın Vefatı

Öz

Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti’nin Doğu Cephesi’nde yaşadığı en büyük sorunlardan birisi de tifüs hastalığı salgınıdır. Rusya ile yapılan savaşların en şiddetli sahnelerinden birisinin yaşandığı meşhur Sarıkamış Muharebeleri sırasında ve bu çarpışmaların hemen sonrasında ortaya çıkan tifüs salgını, binlerce sivil insanın ölümüne neden olduğu gibi on binlerce er, binlerce subay ve yüzlerce doktoru canından etmiştir. Yaşanan bu tifüs salgını o kadar etkili olmuştur ki Doğu Cephesi’nde çarpışan Osmanlı Üçüncü Ordusu bu hastalık yüzünden yapılan savaşlardan daha fazla zayiat vermiştir. Tifüsten dolayı can veren on binlerce vatan evladı askerle birlikte cephenin ve ordunun komutanı olan Hafız İsmail Hakkı Paşa da yakalandığı tifüs hastalığından dolayı hayatını kaybetmiştir. Bu makalede, dönemin Erzurum Valisi Hasan Tahsin Bey’in Dâhiliye Nezareti’ne çektiği telgraflardan ve diğer arşiv belgelerinden yararlanarak, tifüs salgınının en fazla etkisini gösterdiği ve sivil-asker on binlerce canın telef olduğu bu trajedinin muhtasar bir tasviri yapılmaya ve bu trajediyi yaşayan bir bireyin, Üçüncü Ordu Komutanı Hafız İsmail Hakkı Paşa’nın gün gün ölüme gidişi anlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, Tifüs, Erzurum, Hasan Tahsin Bey, Hafız İsmail Hakkı Paşa

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi Babıali Evrak Odası (BEO) BOA, BEO, 4341/325536 – 1 BOA, BEO, 4341/325536 – 2 BOA, BEO, 4377/328210
• Dahiliye Emniyet-i Umumiye BOA, DH.EUM.2.Şb, 71 / 10
• Dahiliye İdare-i Umumiye BOA, DH.İ.UM, 48/8 – 1 BOA, DH.İ.UM, 48/8–2 BOA, DH.İ.UM, 79 / 9 – 2 BOA, DH.İ.UM, 79/9 – 1 BOA, DH.İ.UM, 89.1/1.22 BOA, DH.İ.UM, 89.1/1.3-2 BOA, DH.İ.UM.EK, 6/42-1 BOA, DH.İ.UM.EK, 6/42-2 BOA, DH.İUM.EK, 6/42-3
• Dahiliye, Kalem-i Mahsus BOA, DH.KMS, 64/22
• Dahiliye, Memur Sicil Defterleri BOA, DH.SAİD.d, 150/279 BOA, DH.SAİD.d, 81/481 Dâhiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) BOA, DH.ŞFR, 438/32 BOA, DH.ŞFR, 441/119 BOA, DH.ŞFR, 441/22 BOA, DH.ŞFR, 443/91 BOA, DH.ŞFR, 446/111 BOA, DH.ŞFR, 447/122 BOA, DH.ŞFR, 447/73 BOA, DH.ŞFR, 448/75 BOA, DH.ŞFR, 451/102 BOA, DH.ŞFR, 455/108 BOA, DH.ŞFR, 455/130 BOA, DH.ŞFR, 455/149 BOA, DH.ŞFR, 455/4 BOA, DH.ŞFR, 455/40 BOA, DH.ŞFR, 455/80 BOA, DH.ŞFR, 456/19 BOA, DH.ŞFR, 458/3 BOA, DH.ŞFR, 459/3 BOA, DH.ŞFR, 459/38 BOA, DH.ŞFR, 460/101 BOA, DH.ŞFR, 460/101 BOA, DH.ŞFR, 460/101 BOA, DH.ŞFR, 460/51 BOA, DH.ŞFR, 460/51 BOA, DH.ŞFR, 460/57 BOA, DH.ŞFR, 460/57 BOA, DH.ŞFR, 460/57 BOA, DH.ŞFR, 460/63 BOA, DH.ŞFR, 460/72 BOA, DH.ŞFR, 460/80 BOA, DH.ŞFR, 460/91 BOA, DH.ŞFR, 460/91 BOA, DH.ŞFR, 461/21 BOA, DH.ŞFR, 461/22 BOA, DH.ŞFR, 461/3 BOA, DH.ŞFR, 461/40 BOA, DH.ŞFR, 461/40 BOA, DH.ŞFR, 461/56 BOA, DH.ŞFR, 461/57 BOA, DH.ŞFR, 461/60 BOA, DH.ŞFR, 461/64 BOA, DH.ŞFR, 461/64 BOA, DH.ŞFR, 461/96 BOA, DH.ŞFR, 462 / 48 BOA, DH.ŞFR, 462 / 56 BOA, DH.ŞFR, 462/43 BOA, DH.ŞFR, 462/48 BOA, DH.ŞFR, 462/9 BOA, DH.ŞFR, 463/26 BOA, DH.ŞFR, 465/81 BOA, DH.ŞFR, 467 / 94 BOA, DH.ŞFR, 472/71 BOA, DH.ŞFR, 49/249 BOA, DH.ŞFR, 49/262 BOA, DH.ŞFR, 50 / 77 BOA, DH.ŞFR, 50/10 BOA, DH.ŞFR, 50/35 BOA, DH.ŞFR, 50/48 BOA, DH.ŞFR, 50/54 BOA, DH.ŞFR, 50/57 BOA, DH.ŞFR, 52 / 33 BOA, DH.ŞFR, 52 / 84
• İrade, Dahiliye BOA, İ.DH, 1497/61-2 BOA, İ.DH, 1498/44-2
• İrade, Dosya Usulü BOA, İ.DUİT, 41/42-1
• İrade, Harbiye BOA, İ.HB, 149/13 – 1 BOA, İ.HB, 149/13 – 2
• İrade, Meclis-i Umumi BOA, İ.MLU, 10/59 – 1 BOA, İ.MLU, 10/59 – 2 BOA, İ.MLU, 10/59 – 3
• İrade, Meclis-i Mahsus BOA, İ.MMS, 189/5-4 BOA, İ.MMS, 195 / 20–2 BOA, İ.MMS, 195/20 – 4 BOA, İ.MMS, 195/20–1 BOA, İ.MMS, 195/20-3
• İrade, Taltifat BOA, İ.TAL, 500/38-1,2
• Meclis-i Vükela Mazbataları BOA, MV, 196/141 BOA, MV, 198/79 BOA, MV, 239/37
• Aktaş, E. (2015). Erzurum Vilayetinde 1910 Kolera Salgını ve Etkileri. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 8(39), 244-253.
• Aksun, Z. N. (2005). Enver Paşa ve Sarıkamış Harekâtı. İstanbul: Ötüken Yay.
• Alşan, S. (2010). Sarıkamış Kuşatma Harekâtı ve Şehitlikleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılapları Enstitüsü, Erzurum.
• Altınanıt, H. İ. (2007). Sarıkamış, (Yay. Haz.). Bingör Sönmez. İstanbul: BKY.
• Atar, Z. (2016). İzmit ve Çevresinde Kolera Salgını 1894. Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Ankara, 839-847.
• Ayar, M. (2007). Osmanlı Devleti’nde Kolera. İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Kitabevi.
• Balcı, R. (2013). Tarihin Sarıkamış Duruşması. İstanbul: Nesil Yayınları.
• Çakmak, F. (2011). Büyük Harpte Şark Cephesi Harekâtı. (Yay. Haz.). Ahmet Tetik. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Bulut, E., Bulut, A., Yıldız, P. A., & Yıldız, A. (2017). Savaş İçinde Savaş; Tifüsle Gelen Ölüm. Savaş ve Kültür Sempozyumu, 15-24.
• Çalışkan, A. (2019). XVIII. ve XIX. Yüzyılda Antep ve Civarında Bazı Salgın Hastalıklara Dair Bulgular. Gaziantep University Journal of Social Sciences 18(4), 1556-1573.
• Çalışkan, A. (2020). Osmanlı Kenti Bayezid’de Salgın Hastalıklar ve Bazı Asayiş Problemleri (XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başları). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 39, 1-19.
• Demirtaş, A. A. (2015). Rus Kaynaklarına Göre Sarıkamış. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ersöz, F. Ç. (2007). Sarıkamış Harekâtı’nın Toplumsal Bellekteki İzdüşümleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Eyyüpoğlu, İ. (2010). 91. Yılında Sarıkamış Taarruzu. Ankara: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 12, 93-10.
• Gül, A. (2009). XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık). A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 4, 239-270.
• Gül, M. F. (2021). Birinci Dünya Savaşı’nın Sıcağında Hafız Hakkı Paşa-Süleyman Nazif Tartışması. Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 8(24), 475-491.
• Güreşir, S. K. (2006). Edebiyatımızda Sarıkamış (1914). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Hafız Hakkı. (t.y). Bozgun. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Hafız Hakkı. (2014). Hafız Hakkı Paşa’nın Sarıkamış Günlüğü. (Yay.). Murat Bardakçı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İlden, Ş. K. (1922). Sarıkamış İhata Manevrası ve Meydan Muharebesi: Harbi Umumi Bidayetinde Üçüncü Ordu. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası.
• Kanal, H. (2014). Sarıkamış Harekâtı Esnasında Cephede Yaşananlar ve Anadolu’ya Etkileri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54(2), 87-114.
• Kılıç, O. (2019). Salgın Hastalıkların Osmanlı Vergi Düzenine Etkisi. Üçüncü İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri 1 (İzmir, 25-27 Nisan 2019). (Ed.). Mustafa Öztürk & Ayşe Değerli, 371-381.
• Kılıç, O. (2021). Mikrop, Salgın ve Toplum İnsanlığın Ölümle İmtihanı. İstanbul: İdeal Kültür Yay.
• Kuntman, D. (2009). Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları. (Der.). Metin Özata. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Marancı, C. (2009). Sarıkamış ve 91. Alay. İstanbul: Alioğlu Yay.
• Öğün, T. (2016). Sarıkamış Harekâtı. TDİA, Ek-2, 47-479.
• Koçak, Z. (2019). Manastır’da Hukuk ve Adalet Uygulamaları (1700-1730). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Komisyon. (2014). Sarıkamış Destanı. İstanbul: Kâğıthane Belediyesi Yayınları.
• Özer, S. (2016). I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. Belleten C. LXXX, S. 287, 219-260.
• Özlü, Z. (2017). Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında). Belleten C. LXXXI, S. 291, 419–480.
• Özlü, Z., & Tiryaki, K. (2019). Osmanlıda Seferberlik Dönemlerinde Salgın Hastalıklara Karşı Halk Sağlığı Muhafazasına Dair Bulgular. Zeugma II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmalar Kongresi. (Ed.). Tural Mehmetoğlu, Zhuldyz Sakhı, C. II, Gaziantep, 1169-1182.
• Sanders, L. (1999). Türkiye’de Beş Yıl. C. 1. İstanbul: Cumhuriyet Gazetesi Yayınları.
• Sivri, P. M. (2016). Manastır’dan Erzurum’a Hafız Hakkı Paşa (1879-1915). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Sönmez, B., & Yıldız, R. (2018). Ateşe Dönen Dünya: Sarıkamış. 6. Baskı. İstanbul: İkarus Yay.
• Tekir, S. (2016). Sarıkamış Harekâtı Sonrası Türk Ordusunda Görülen Salgın Hastalıklar ve Yaşanan Kayıplar. Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Ek Sayı 1, 267-287.
• Tekir, S. (2021). Beyaz Harp, Kafkas Cephesi-Sarıkamış Harekâtı, Teşkilat-ı Mahsusa Operasyonları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Tokad, M. Fuad. (2010). Kibrit Kutusundaki Sarıkamış ve Sibirya Günlükleri (1915-1918). (Yay. Haz.). Jack Snovden. İstanbul: Timaş Yay.
• Sarıköse S. T. (2021). XIX. Yüzyılda Çukurova’da Doğal Afetler ve Salgın Hastalıklar. İstanbul: Çizgi Kitabevi.
• Şimşek K. (2020). Osmanlı Devri Denizli’de Salgın Hastalıklar. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 38, 163-176.
• Yaşayanlar, İ. (2017). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı. (Ed.). Burcu Kurt-İsmail Yaşayanlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yılmaz, Ö. (2017). Veba, Kolera ve Salgınlar: Trabzon’da Halk Sağlığı ve Sağlık Kurumları (1804-1895). Mavi Atlas 5(1), 172-200.
• www.earsiv.sehir.edu.tr