Kapılarını Açmayan Kent: İç Göç Filmlerinde İstanbul (1980-2006)

Yıl 2023, Sayı: 11, 200 - 230, 21.04.2023

Şeyma Balcı

https://doi.org/10.32739/etkilesim.2023.6.11.195

Öz

Tüm dünya kentleri gibi İstanbul da tarih boyunca bir “göçmen kenti” olur. Cumhuriyet tarihinin ilk yıllarından itibaren kente göç süreci zayıftır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kırsal bölgelerin yapısal karakterinde değişim başlar. 1950 sonrasında yaşanan kitlesel göç hareketiyle de kentleşme ve kent yeni bir hâle bürünür. 1980’lerin ikinci yarısında ise kentlere “travmatik göçle” Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dan gelenler büyük şehirlerde yeni yoksulluk mekânlarında yaşamlarını sürdürür. İşte bu yaşanan dönüşümlerin bir biçimde görünür kılındığı alanlardan biri de sinemadır. Türk sinemasında 1980 sonrasında çekilen iç göç filmlerinde İstanbul’un nasıl temsil edildiğini irdelemeyi amaçlayan bu çalışmada film çözümlemesinde iç göç sürecinin tarihsel sosyolojik verileri ve trope’lar kullanılmıştır. Talihli Amele (Atıf Yılmaz, 1980), At (Ali Özgentürk, 1982), Yosma (Orhan Elmas, 1984), Çaresizim (Melih Gülgen, 1984), Bir Avuç Cennet (Muammer Özer, 1985), Züğürt Ağa (Yavuz Turgul, 1985), Bir Küçük Bulut (Faruk Turgut, 1990), Uzak (Nuri Bilge Ceylan, 2002), Güneşi Gördüm (Mahsun Kırmızıgül, 2009) ve Uzak İhtimal (Mahmut Fazıl Coşkun, 2009) filmlerinde İstanbul, ölümün, kayıpların ve mücadelenin verildiği bir kent hâline gelir. Filmlerin kendisi bu gerçeği dile getirir. Yaşayanların değil ölülerin kentidir İstanbul!

Anahtar Kelimeler

iç göç, iç göç filmleri, Türk sineması, İstanbul, temsil

Kaynakça

• Ahmad, F. (2014). Modern Türkiye’nin oluşumu (Y. Alogan, çev.). İstanbul: Kaynak.
• Akbulut, G. (2003). İstanbul’un modernleşmesi ve sinema. Varlık Dergisi, 1153, 15-17.
• Altınsay, İ. (1996). Sinemanın orta yeri İstanbul’du. İstanbul, 18, 73-75.
• Arslan, U. T. (2010). Mazi kabrinin hortlakları türklük, melankoli ve sinema. İstanbul: Metis.
• Aymaz, G. (2003). Uzak’taki kent, kentteki uzaklık. Varlık Dergisi, 1153, 18-24.
• Balcı, Ş. (2021). Türk sinemasında aidiyetsizliğin mekânı: kayıplar ve ölüler kenti İstanbul. Ankara: Phoenix.
• Balcı Gülpınar, D. (2020). Köyden indim İstanbul’a: Türkiye sinemasında iç-göç güldürüsü. Maltepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 7(1), 102-121.
• Batur, A. (1996). Yarının İstanbul’u. F. Türe (der.), İstanbul’un dört çağı İstanbul panelleri (89-121). İstanbul: YKY.
• Baydar, O. (1999). Doğu ve Güneydoğu’da zorunlu göç. O. Baydar (der.), 75 yılda köylerden şehirlere (333). İstanbul: Tarih Vakfı.
• Bilgili, A., Aydoğan, F., ve Güngör, C. (1997). Doğu Anadolu Bölgesinde zorunlu göç olgusunun sosyolojik çözümlemesi: Van örneği. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi Toplum ve Göç (327-338). Ankara: DİE.
• Ceylan, N. B. (Yön.). (2002). Uzak [Sinema Filmi]. İstanbul: NBC Ajans.
• Coşkun, M. F. (Yön.). (2009). Uzak İhtimal [Sinema Filmi]. İstanbul: Hokusfokus Film.
• Çavdar, A. ve Tan, P. (2013). Sunuş. A. Çavdar ve P. Tan (der.), İstanbul: müstesna şehrin istisna hali (7-16). İstanbul: Sel.
• Çiçekoğlu, F. (2007). Vesikalı şehir. İstanbul: Metis.
• ---------------- (2015). Şehrin itirazı gezi direnişi öncesi İstanbul filmlerinde isyan eşiği. İstanbul: Metis.
• Duyan, Y. (2011). Türkiye sinemasında travesti ve transeksüellere yönelik mekân kurgusu üzerine bir inceleme. Sinecine, 2(1), 21-41.
• Erden, D. (Mart 2009). Haliç’te dönüşüm ve tarihsel süreklilik. Voyvoda Caddesi toplantıları 2008-2009. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi. http://www.obarsiv.com/pdf/dilek_erden.pdf. 22 Nisan 2020.
• Elmas, O. (Yön.). (1984). Yosma [Sinema Filmi]. İstanbul: Özer Film.
• Erder, S. (1998). Köysüz “köylü” göçü. Görüş, 34, 24-26.
• ----------- (2010). İstanbul’a bir kent kondu Ümraniye. İstanbul: İletişim.
• ----------- (2015a). Yeni kentliler ve kentin yeni yoksulları. İstanbul bir kervansaray (mı?) göç yazıları (3-16). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi. ----------- (2015b). Zorunlu göç ve sonrası. İstanbul bir kervansaray (mı?) göç yazıları (35-40). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi. Güçhan, G. (1992). Toplumsal değişme ve Türk sineması. Ankara: İmge Kitabevi.
• Gündüz, M. ve Yetim, N. (1997). Terör ve göç. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi Toplum ve Göç (109-118). Ankara: DİE.
• Güvenç, M. (2009a). Sunuş. M. Güvenç (der.), Eski İstanbullular, yeni İstanbullular (7-11). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• ------------- (2009b). Küreselleşme bağlamında İstanbul’a göç ve İstanbul’dan göç. M. Güvenç (der.), Eski İstanbullular, Yeni İstanbullular (130-140). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Gülgen, M. (Yön.). (1984). Çaresizim [Sinema Filmi]. İstanbul: Gülgen Film.
• Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (2006). Türkiye’de göç ve yerinden edilmiş nüfus araştırmaları (NEE-HÜ.06.01). Ankara: İsmat. http://www.hips.hacettepe.edu.tr/TGYONA-AnaRapor.pdf. 15 Mart 2019.
• Işık, O. ve Pınarcıoğlu, M. (2013). Nöbetleşe yoksulluk: gecekondulaşma ve kent yoksulları Sultanbeyli örneği. İstanbul: İletişim.
• Işıl, M. (2021). Beyazperdede İstanbul’un göç öyküleri. T. Arslan (der.), Türk sinemasında İstanbul (72-104). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• İçduygu A. ve Sirkeci, İ. (1999). Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde göç hareketleri. O. Baydar (der.), 75 yılda köylerden şehirlere (249-268). İstanbul: Tarih Vakfı.
• İnalhan, G. (2020). İnsan-mekân-zaman: yerinde yaşlanma ve sağlık- herkes için yaşanılabilir kent. Cogito, 98, 153- 164.
• Kazgan, G. (1970). Milli Türk devletinin kuruluşu ve göçler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 30(14), 313-331.
• Keleş, R. (2014). 100 soruda Türkiye’de kentleşme, konut ve gecekondu. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Keyder, Ç. (2013). Arka Plan (S. Savran, çev.). Ç. Keyder (der.), İstanbul küresel ile yerel arasında (9-40). İstanbul: Metis.
• ------------- (2014). Sunuş İstanbul dönüşüm coğrafyası. A. B. Candan ve C. Özbay (der.), Yeni İstanbul çalışmaları, sınırlar, mücadeleler, açılımlar (127-132). İstanbul: Metis. 127-132.
• Kırmızıgül, M. (Yön.). (2009). Güneşi Gördüm [Sinema Filmi]. İstanbul: Boyut Film.
• Makal, O. (2014). Sinemada yedinci adam Türk sinemasında iç ve dış göç olayı. İzmir: Marş Matbaası.
• Mertol, H., Köksal, Ü., ve Yıldırım, M. (2021). Türk sinemasında iç göç: 1950-1960 döneminin coğrafi olarak okunması. Kent Kültürü ve Yönetimi Dergisi, 14(3), 765-776.
• Monaco, J. (2011). Bir film nasıl okunur? Sinema dili, tarihi ve kuramı (E. Yılmaz, çev.). İstanbul: Oğlak.
• Neyzi, L. (2009). “Eski İstanbul”un şehir kültürünü hatırlamak: yaşanmışlıklar, bellek ve nostalji. M. Güvenç (der.), Eski İstanbullular, yeni İstanbullular (78-83). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Özbay, F. (1999). İstanbul’da göç ve il içi nüfus hareketleri (1985-1990). O. Baydar (der.), 75 yılda köylerden şehirlere (277-294). İstanbul: Tarih Vakfı.
• ------------ (2009). İstanbul’da 1950 sonrası nüfus dinamikleri. M. Güvenç (der.), Eski İstanbullular, yeni İstanbullular (54-77). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• ------------ (2015a). Giriş. Dünden bugüne aile, kent ve nüfus (13-28). İstanbul: İletişim.
• ------------ (2015b). İstanbul nüfusu ve göçler. Dünden bugüne aile, kent ve nüfus (131-171). İstanbul: İletişim.
• Özer, M. (Yön.). (1985). Bir Avuç Cennet [Sinema Filmi]. İstanbul: Mine Film.
• Özer, N. P. ve Yarar, A. E. (2018). Paradigmasal dönüşüm ve Züğürt Ağa filmi. eKurgu, 26(1), 1-15.
• Özgentürk, A. (Yön.). (1982). At [Sinema Filmi]. İstanbul: Kentsel Film.
• Öztürk, M. (2014). Sine-Masal kentler modernitenin iki “kahramanı” kent ve sinema üzerine bir inceleme. İstanbul: Doğu.
• Öztürk, Z. (2003). 1923-1950 yılları arasında Türk sineması ve İstanbul. D. Bayrakdar (der.), Türk film araştırmalarında yeni yönelimler (59-67). İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Paquot, T. (2011). Şehirsel bedenler beton ile asfalt arası(nda) hassasiyetler (Z. Bengü, çev.). İstanbul: Everest.
• Pişkin, G. (2010). Türkiye’de göç ve Türk sinemasına yansımaları: 1960-2009. Humanities, 5(1), 45-65.
• Ryan, M. ve Kellner, D. (2000). Politik kamera çağdaş Hollywood sinemasının ideolojisi ve politikası (E. Özsayar, çev.). İstanbul: Ayrıntı. Sey, Y. (1998). Cumhuriyet döneminde konut. Y. Sey (der.), 75 yılda değişen kent ve mimarlık (273-300). İstanbul: Tarih Vakfı.
• Soysal, L. (2011). Kentin geleceği/gelecekleri; yeni yüzyıla uyumlu İstanbul (E. Ayhan, çev.). D. Göktürk, L. Soysal ve İ. Türeli (der.), İstanbul nereye? küresel kent, kültür, Avrupa (380-400). İstanbul: Metis.
• Sönmez, M. (1996). İstanbul’un iki yüzü. Ankara: Arkadaş.
• Suner, A. (2004). Masum ve mahsun: 1990’lar korku sineması. D. Bayrakdar (der.), Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler (257-264). İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• ------------ (2006). Hayalet ev yeni Türk sinemasında aidiyet, kimlik ve bellek. İstanbul: Metis.
• Tanpınar, A. H. (2014). Beş şehir. İstanbul: Dergah. Tekeli, İ. (1998). Türkiye’de içgöç sorunsalı yeniden tanımlama aşamasına geldi. A. İçduygu, İ. Sirkeci ve İ. Aydıngün (der.), Türkiye’de içgöç (7-21). İstanbul: Tarih Vakfı.
• ----------- (2009). Modernleşme sürecinde İstanbul’un nüfus dinamikleri nasıl değerlendirilmeli?. M. Güvenç (der.), Eski İstanbullular, yeni İstanbullular (11-34). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Turgul, Y. (Yön.). (1985). Züğürt Ağa [Sinema Filmi]. İstanbul: Mine Film.
• Turgut, F. (Yön.). (1990). Bir Küçük Bulut [Sinema Filmi]. İstanbul: Uzman Film.
• Türeli, İ. (2011). Göçmenlerin gözüyle İstanbul. D. Göktürk, L. Soysal ve İ. Türeli (der.), İstanbul nereye? küresel kent, kültür, Avrupa (191-215). İstanbul: Metis.
• Ulusay, N. (2008). Melez imgeler: sinema ve ulusötesi oluşumlar. Ankara: Dost.
• Ünlü-Yücesoy, E. ve Güvenç, M. (2010). İstanbul’un yeni zamanları: 1990 sonrası iktisadi ve sosyal yapıda değişme. Ç. Keyder (der.), Küreselleşen İstanbul’da ekonomi (12-19). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Wilding, R. ve Baldassar, L. (2018). Ageing, migration and new media: the significance of transnational care. Journal of Sociology, 54(2), 1-10.
• Yaren, Ö. (2008). Altyazılı rüyalar Avrupa göçmen sineması. Ankara: De Ki.
• Yıldırmaz, S. (2021). Türkiye’de köylülüğün sosyal tarihi (1945- 1960). İstanbul: İletişim.
• Yıldız, E. (2008). Gecekondu sineması. İstanbul: Hayalet Kitap.
• Yılmaz, A. (Yön.). (1980). Talihli Amele [Sinema Filmi]. İstanbul: Adaf Film.
• Yumul, A. (2018). Don Kişot’tan Züğürt Ağa’ya aşkın yurtsuzluk. SineFilozofi Dergisi, 3 (6), 75-90.
• Yüksel, S. E. (2012). 1990 sonrası Türk sinemasında melodramatik imgelem. Sinecine, 3(2), 7-33.
• Zengin Çelik, H. ve Tezcan, S. (2017). Türk sinemasında göç temalı İstanbul filmleri üzerinden kentlerdeki mekânsal ve toplumsal değişimlerin incelenmesi. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2, 619-636.