Eş’arî Kelâmında İmâmet Nazariyesi: Cüveynî Örneği

Yıl 2018, Sayı: 29, 39 - 66, 01.07.2018

Veysi Ünverdi

Öz

İslâm düşünce tarihinde Hz. Peygamber’in vefatını
takip eden süreçte her toplumda olabilecek bazı ihtilaflar ortaya çıkmıştır.
Bunların arasında önemli bir yere sahip olan konulardan birisi hiç şüphesiz
“imâmet” sorunudur. İmâmet ya da başka bir ifadeyle hilâfet meselesi tarihte
bir yönetim sorunu gibi görünse de aslında itikâdî bir tartışmaya dönüştürülmüş
ve İslâm inanç ekolleri arasında “Şia” ile ete kemiğe bürünen bir itikadî
ekolün varoluşsal esası olmuştur.

Şia’nın siyasî olan imâmet meselesini bir inanç
esası olarak kabul etmesi, imâmın ancak nass ve tayin yoluyla atanabileceği ve
masum olması gerektiği gibi fikirleri savunması üzerine Ehl-i Sünnet, imâmet
meselesine ilişkin tartışmalara dâhil olmuş ve konuyu Şia’ya reddiye şeklinde
ele almıştır. Sünnî kelâm ekolü olan Eş’ariyye de imâmet konusunda İmâmiyye
Şiası’nın iddialarını reddetmiştir. Bu iki ekolün imâmet konusunda temel
ayrışma noktaları imâmetin vücûbiyetinin temellendirilmesi, imâmetin belirlenme
yöntemi, mefdûlün imâmeti, ilk üç halifenin meşruiyeti, imâmda bulunması
gereken vasıflar, imâmın görevden azlinin imkânı, her dönemde bir imâmın
olmasının gerekliliği gibi yapısal hususlardır. Bu noktada Eş’ariyye, temelde
imâmeti ictihadî bir mesele olarak görmüş ve siyasal otoriteyi dinî otoriteden farklı
bir düzleme yerleştirme çabasına girişmiştir. Fakat Eş’arî okulun imâmet
anlayışını derli toplu ortaya koyan müstakil bir çalışma mevcut değildir. Bu
makalede, Eş’arî kelâm okulunun imâmet nazariyesini anlamak için İslâm siyaset
anlayışının hatırı sayılır teorisyenlerinden olan İmâmü’l-Haremeyn
el-Cüveynî’nin konu ile ilgili görüşleri mercek altına alınmıştır. Öyle ki o,
imâmet meselesine ilişkin müstakil eser telif eden birkaç kelâmcıdan biridir.
Onun görüşleri temelde İmâmiyye Şiası’nın iddialarına bir reddiye olduğu için,
bu çalışmada, öncelikle İmâmiyye Şiası’nın iddiaları kendi kaynaklarından
tespit edilerek ele alınmış, ardından da Cüveynî’nin eleştirilerine yer
verilmiştir. Böylelikle Eş’arî kelâmında imâmet meselesinin nasıl ele alındığı
tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cüveynî, Şia, İmâmiyye Şiası, İmâmet

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan, İslâm’da İ’tikadî Mezhepler ve Akâid Esasları, ter. M. Saim Yeprem, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2014.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-Hafa, neş. Saîd b. Hâfız-Ahmed el-Halebî, Beyrut 1988.
• Ahmed, Manzûriddin, “Kur’an’da Anahtar Siyasi Kavramlar”, İslâmda Siyaset Düşüncesi, ter. Kâzım Güleçyüz, İstanbul 1995.
• Allâme Eminî, Gadîr-i Hum, ter. Seyyid Ali Hüseyni-Bahri Akyol, İran 1998.
• Bâkıllânî, Kitâbu’t-Temhîd, neş. İ. Ahmed Haydar, Beyrut 1987.
• Bozan, Metin, “İmâmiyye Şiası’nın Peygamberlik ve İmâmet Anlayışlarının Mukayesesi”, Dini Araştırmalar, 2006, IX, ss. 95-112.
• Bozan, Metin, İmâmiyye Şiasının İmâmet Tasavvuru, Ankara: İlahiyat Yay., 2007.
• Bozan, Metin, İmâmiyye’nin İmâmet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2004.
• Cengiz, Yunus, Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlak Düşüncesi, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, tah. M. Bedruddîn el-Halebî, Mısır 1907.
• Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn, Gıyasü’l-Ümem fî’t-Tiyâsi’z-Zulem, tah. Mustafa Hilmi-Fuad Abdülmün’im, İskenderiye 1979.
• Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn, Gıyasü’l-Ümem fî’t-Tiyâsi’z-Zulem, ter. Abdullah Ünalan, İstanbul 2016.
• Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn, Kitâbü’l-İrşâd, tah. M. Yusuf Musa-Abdulmun’im Abdulhamid, Mısır 1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn, Luma’u’l-Edille fî Kavâidi Akâidi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa, tah. Fevkiye Hüseyin Mahmud, Beyrut 1987.
• Demîci, Süleyman, el-İmâmetu’l-Uzma, ter. İbrahim Cücük, İstanbul 1996.
• Demir, Ahmet İshak, “İsna Aşeriyye’de İmamın Otoritesi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, III, sayı:3, 2003, ss. 109-125.
• Ensârî, Abdulhamid İsmail, “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd”, DİA, İstanbul 1994, X, ss. 539-541.
• Fığlalı, E. Ruhi, İmâmiyye Şiası, İstanbul 1984.
• Gecit, M. Salih, “Cüveynî’nin İmâmet Anlayışında Başkanlık Krizinin Çözümü (Gıyâsü’l-Ümem Modeli)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.7, sayı:34, ss. 393-408.
• Gecit, M. Salih, “Cüveynî’nin Hilafet Anlayışı”, EKEV Akademi Dergisi, yıl:18, sayı:58, 2014, ss. 485-504.
• Gölpınarlı, Abdulbakî, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîîlik, İstanbul 2011.
• Hâlisi, Muhammed b. Muhammed, İhyâ’u’ş-Şeri’a fî’l-Mezhebi’ş-Şia, Bağdad 1951.
• Heytemî, Ahmed b. Hacer, es-Savâiku’l-muhtika fi’r-reddi ala Ehl’il-Bida’i ve’z-Zındıkâ, tlk. Abdülvahhab Abdüllatif, Kahire tsz.
• Hillî, Allâme, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, el-Elfeyn fî İmâmeti Emîri’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib, Beyrut 1982.
• Hillî, Allâme, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, Nehcu’l-Hak ve Keşfu’s-Sıdk, (neş. A. el-Hüseynî el-Urumevî), Kum 1407.
• Humeynî, Âyetullah Ruhullah, İslâm Fıkhında Devlet, ter. H. Perviz Hatemi, İstanbul 1979.
• Hüseynî, Ebû’l-Feth, Miftâhu’l-Bâb, Meşhed 1370.
• İbn Haldun, Mukaddime, ter. Süleyman Uludağ, İstanbul 2014.
• İbn Hazm, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, tah. Muhammed İbrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra, Beyrut 1996.
• İbnu’l-Ferrâ, Ebû Ya’lâ, Ahkâmü’s-Sultâniyye, tah. Muhammed Hamid el-Feykî, Beyrut 2000.
• Kâşifu’l-Gıta, Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları, ter. Abdülbakıy Gölpınarlı, Kayseri 1992.
• Mağribî, Numan b. Muhammed Temîmî, Deâimü’l-İslâm, Mısır 1385.
• Mâverdî, Ahkâmu’s-Sultâniyye, tah. Ahmed Mübarek el-Bağdadî, Kuveyt 1989.
• Mes’ûdî, Ebî’l-Hasan Ali b. Huseyn, Murûcu’z-Zeheb, tah. Saîd Muhammed el-Lehhâm, Beyrut 1997.
• Murtazâ, Şerîf Ebî’l-Kâsım Ali b. Hüseyin Murtazâ, eş-Şâfî fi’l-İmâme, Tahran 1986.
• Muzaffer, Muhammed Rıza, Akâidü’l-İmâmiyye, ter. Abdülbakiy Gölpınarlı, İstanbul 1978,.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukberi el-Bağdâdî, el-İfsâh fî İmâmeti Emîri’l-Mü’minîn, tah. Dirasâtü’l-İslâmiyye, Kum 1412.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukberi el-Bağdâdî, Evâilu’l-Makâlât fî Mezâhibi’l-Muhtârât, neş. Mehdi Muhakkik, Tahran 1372.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukberi el-Bağdâdî, Fusûlu’l-Muhtâra, tah. S. Ali M. Şerîfî, Beyrut 1993.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn, Tebsıratü’l-Edille, tah. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Ankara 2003.
• Öz, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze Şiîlik ve Kolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Öz, Mustafa, “İmâmiyye”, DİA, İstanbul 2000, XXII, ss. 207-209.
• Râzî, Fahruddîn, Kitâbu’l-Erbaîn, tah. A. Hicâzî es-Seka, Beyrut 2004.
• Reyşehrî, Muhammedî, İmamet ve Rehberiyet Felsefesi, ter. Ünal Çetinkaya, Ankara 1991.
• Sübhânî, Ca’fer, Muhâdarâtun fi’l-İlâhiyyât, Kum 1431.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm, el-Milel ve’n-Nihal, tah. E. Ali Mehran-A. Hasan Fâur, Beyrut 1993.
• Tabâtabaî, Allâme, el-Mîzân fî Tefsiri’l-Kur’an, Tahran 1397.
• Teftazânî, Mesûd b. Ömer b. Abdullah Sâduddin, Şerhu’l-Makâsıd, tah. Abdurrahmân Umeyre, Beyrut 1998.
• Tirmizî, Ebû İsâ, Muhammed b. İsâ, Sünen, İstanbul 1992.
• Tûsî, Ebû Câ’fer, Kitâbu Temhîdi’l-Usûl, Tahran 1362.
• Tûsî, Nâsıruddîn, Keşfu’l-Murâd fî Şerhi Tecrîdi’l-İ’tikâd, Beyrut 1988.
• Tûsî, Nâsıruddîn, Risâle-i İmâmet, ter. Hasan Onat, AÜİFD, XXXV, 1996.
• Şaşa, Mehmet, “Mutezile’de “Emr-i bi’l-Maruf Nehy-i ani’l-Münker” İlkesi ve Siyasi Otorite”, ASSAM, 2018, sayı:10, ss. 88-100.
• Uludağ, Süleyman, İslâm Siyâset İlişkileri, İstanbul: Dergah Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman, İslam’da İnanç Konuları ve İtikadi Mezhepler, İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
• U’tum, Muhammed Abdülkerim, en-Nazariyyetü’s-Siyasiyyeti’l-Muasıra li’ş-Şia, Amman 1409.
• Ünalan, Abdullah, İmâmet Teorisinin Referanslarında Ehl-i Sünnet ve Şia’ya Göre Hadis, Ankara: Elips Kitap, 2006.
• Ünverdi, Veysi, İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi; Kâdî Abdülcebbâr Örneği, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2015.
• Zahîr, İhsan İlâhî, Şia’nın Kur’an, İmâmet ve Takiyye Anlayışı, ter. Sabri Hizmetli-Hasan Onat, Ankara 1984.