İstidlâl Biçimlerinin ve Farklı Düşünce Tarzlarının Tefsire Etkisi: Âyeti Örneği وَمَاخَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّالِيَعْبُدُونِ

Yıl 2017, Sayı: 28, 43 - 70, 01.10.2017

Harun Bekiroğlu

Öz

Öz: Müfessirler bir âyeti ele alırken birçok ilimden yararlanır. Kur’ân
ilimleri, fıkıh usûlü ve belagat bu ilimlerin başında gelir. Müfessirin âyeti
yorumlamasında kullandığı usûlün etkileri açıkça görülür. Müfessirin yorumunu
etkileyen ve yönlendiren bazı dış unsurlar da bulunmaktadır. Bunların başında
müfessirin kelâm problemleri ile ilgili kanaatleri gelmektedir. Çoğu zaman
müfessirler, bu tür âyetleri ön kabullerini esas alarak yorumlamaktadırlar. Bu
nedenleâyeti hakiki manasından çıkarıp mecaza yorumlayabilmektedirler. Böylece
kelâmî tercihlerini, âyetle delillendirmeye çalışmaktadırlar. Ön kabul ile
hareket edilen konulardan biri de Allah’ın yaptığı eylemleri bir gaye ile yapıp
yapmadığı meselesidir. “Ben insanları ve cinleri sadece bana ibadet/kulluk
etmeleri için yarattım.” (Zâriyât 51/56) âyeti de bu çerçevede ele alınan âyetlerin
başında gelmektedir. Bu âyetle ilgili şu sorular sorulmaktadır: Allah’ın
fiillerinin amacıvar mıdır? Her bir insanı ibadet için yarattığı düşünüldüğünde
Allah’a ibadet etmeyen kâfirler, çocuklar ve deliler, O’nun iradesi dışında mı
hareket etmektedir? Allah’ın gayesinin gerçekleşmemesi mümkün müdür? Buradaki
ibadet/kulluk ile kastedilen şer’i ibadet midir yoksa Allah’ı tanımak gibi
farklı bir anlamda mı kullanılmıştır?

The influence
of deduction (Istıdlal) styles and different modes of thought on Tafsir;
example of “And I did not create the jinn and mankind except to worship Me” The
verse Zâriyât 51/56.

Abstract: Interpreters utilize too many different sciences during their examination
of the verses of Quran. Quran sciences, methodology of Islamic jurisprudence
(fiqh) and Balagha are the primary sources of this interpretation. The outcomes
of the methods that have been used during the interpretation by the
interpreters can be clearly observed in their works. There are also some
external factors that are affecting and directing the interpretation of an
interpreter. One and maybe the most common of these factors is interpreter’s
opinions about the problems of Kalam. Most of the time interpreters are making
their interpretations on the basis of their presuppositions. Because of that,
they might interpret a verse of Quran by the metaphorical way instead of real
interpretation. Moreover, they try not to make a concession from their
essentials. One of the other outcomes of these presuppositions is whether Allah
has acted in his actions on a purpose or not. The verse Zâriyât 51/56 “And I
did not create the jinn and mankind except to worship Me” is the most used one
of these verses that have been covered in this framework. There are some
questions regarding this verse such as “Is there any purpose and intentions of
Allah’s actions?”,  “When it has been
thought that Allah created all human kinds and Jinn to worship him, in this
case the question is those who are children, infidels and mentally ill people
do not worship him acting out of Allah’s will? Is it possible that “Allah’s
will” does not become truth? The worship that is mentioned here is the worship,
which is based on sharia or in a different meaning such as just to know Allah?.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Zâriyât, ibadet-ubudiyet/kulluk, hakikat-mecaz, illetü’l-gaye, gâiyyet, irade, marifet

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd (ö.1270/1854), Rûhü’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb’i’l-mesânî, Dâruİhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
• Apaydın, H. Yunus, “Ta’lîl”, DİA, XXXIX, 511-514.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed Basrî (ö. 403/1013), el-İntisârli’l-Kur’an, thk. Muhammed İsâm el-Kudât, DâruİbnHazm, Beyrut 2001.
• Beğavî, Ebû Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mes’ud (ö. 516/1122), Meâlimü’t-tenzîl, thk.: Muhammed Abdullah Nemr, DaruTaybe, Riyad 1993.
• Bennânî, Abdurrahman b. Cadullah (ö. 1198/1784), Hâşiye ‘ala şerhi’s-Sübkî ‘ala Cem’i’l-Cevâmi’, Dâruİhyâi’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut ts.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed (ö. 685/1286), Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, thk. Muhammed Abdurrahman Maraşli, Dâruİhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
• Damad, Abdurrahman Gelibolulu Şeyhizâde (ö. 1078/1667), Mecmaü’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur, Hacı Muharrem Efendi Matbaası, Dersaâdet 1310/1884.
• Ebû Hayyân Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân (ö 745/1344), Tefsîrü’l-Bahri’l-muhît, thk. Zekeriyya Abdülmecîd, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1413/1993.
• Ebu Said Muhammed Hâdimî (ö.1176/1762), Haşiye ‘alâ Sureti’l-İhlâs liİbn-i Sinâ, thk. Harun Bekiroğlu, İslam Araştırmaları Dergisi, sayı: 35, İstanbul 2016.
• Ebü’l-Hâris Ğazzî, Muhammed Sıdki b. Ahmed b. Muhammed el-Bornû, el-Mevsûatu’l-Kavâdi’l-Fıkhiyye, Mektebetü’t-Tevbe, Riyad 1997/1418.
• Ebü’l-Bekâ, Eyyub b. Musa el-Hüseyni el-Kefevî (ö. 1095/1684), el-Külliyyât: mu’cemfi’l-mustalahâtve’l-furûk el-luğaviyye, thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mısrî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1998/1419.
• Ebü’s-Suud Efendi, Ebüssuud b. Muhammed el-İmadî el-İskilibî (ö. 982/1574), İrşâdü’l-Akli’s-selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, thk.: Abdulkadir Ahmed Ata, Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîse, Riyad ts.
• el-Âmidî, Abdulvahhab b. Hüseyin b. Veliyyiddîn, Abdulvehhâb ‘ala’l-Velediyye, Dersaadet 1318.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (ö. 1361/1942), Hak Din Kur’an Dili, DİB, t.y., y.y.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât Hafızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd (ö. 710/1310), Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl, thk. Yusuf Ali Bedivî, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, Beyrut 1419/1998.
• en-Nisâburî, Nizameddin el-Hasan b. Muhammed b. el-Hüseyin el-Kummî (ö. 850/1446), Ğarîbü’l-Kur’ân ve Reğâibü’l-furkân, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1416/1996 . er-Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Ensârî (ö. 1004/1596), Nihâyetu’l-Muhtâc ilâ şerhi’l-minhâc, Matbaatu Mustafa el-Halebi, Mısır ts.
• eş-Şafii, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs (ö. 204/820), el-Umm, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1393.
• eş-Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlanî (ö. 1250/1834), Fethü’l-kadîr: el-câmi’ beyne fenneyi’r-rivâyeve’d-dirâyeminilmi’t-tefsîr, thk. Abdurrahman Umeyra, Dârü’l-Vefa, Mansure 1418/1997.
• et-Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerîr b. Yezîd (ö. 310/923), Câmiü’l-beyân an te’vîliâyi’l-Kur’an, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, DâruHicr, Kâhire 1422/2001.
• ez-Zeccâc, Ebû İshak İbrâhim b. es-Serî b. Sehl (ö. 311/923), Meâni’l-Kur’an ve i’râbuh, thk. Abdülcelil Abduh Şelebî, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1408/1988.
• İbnÂşûr, Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunusî (ö. 1394/1973), Tefsîrü’t-tahrîrve’t-tenvîr, ed-Dârü’t-Tunisiyye, Tunis 1984.
• İbn Atıyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğalib (ö. 541/1147), el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz, thk. Abdüsselam Abdüssafi Muhammed, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1413/1993.
• İbn Cüzey el-Kelbî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed (ö. 741/1340), et-Teshîl li-ulûmi’t-tenzîl, thk. Muhammed Sâlim Hâşim, Dârü’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 1415/1995.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm (ö. 728/1328), Fetâvâ, thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım, Mecme’ Melik Fahd, Medine 1425/2004.
• ibnü’l-Cezerî, ŞemsuddînEbû’-Hayr, en-Neşrfî’l-Kırââti’l-Aşr, thk. Ali Muhammed ed-Debbâ’, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî (ö. 597/1201), Zadü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr, el-Mektebü’l-İslâmî, Kahire ts.
• İsferayinî, Ebû İshak İsâmüddin İbrâhim b. Muhammed b. Arabşah (ö. 945/1538), Şerh li-İsâmüddîn ‘ale’l-Ferîde = ŞerhuRisâleti’l-isti’are, Aşan Kitabevi, Siirt ts.
• Koca, Ferhat, “Hikmet”, DİA, XVII, 514-518.
• Kutluer, İlhan, “Gaiyyet”, DİA, XXVII, 292-295.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Semerkandî (ö. 333/944), Te’vîlâtü’l-Kur’an, thk. Abdullah Başak, Dâru’l-Mîzân, İstanbul 2007.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebu Muhammed b. Hammus b. Muhammed (ö. 437/1045), el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye [fi ‘ilmi meâni’l-Kur’an ve tefsîrihi ve ahkâmihi ve cümelinminfünûni ‘ulûmih], Cami’atü’ş-Şarika Külliyatü’d-Dirasâti’l-’ulyâve’l-Bahsi’l-İlmî, eş-Şarika 1429/2008.
• Özervarlı, M. Sait, “Hikmet”, DİA, XVII, 511-514.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin (ö. 606/1209), Mefâtîhü’l-ğayb, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1401/1981.
• SeyyidKutub (ö. 1386/1966), Fî zılâli’l-Kur’ân, Dârü’ş-Şürûk, Beyrut 1985.
• Şirvânî, Abdülhamid, Hâşiye ‘ala Tuhfeti’l-Muhtâcbişerhi’l-Minhâc, Dâru’s-Sâdır, Beyrut ts.
• Teftazânî, Sa’deddinMesud b. Ömer b. Abdullah (ö. 792/1390), Muhtasarü’l-Meânî, Salah Bilici Kitabevi, İstanbul ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed (ö. 538/1144), el-Keşşâf ‘an hakâikiğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl, thk.: Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz, Mektebetü’l-Ubeykan, Riyad 1418/1998.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdullah (ö. 794/1392), el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’an, thk. Muhammed Ebi’l-Fazlİbrâhim, Dâru’t-Turâs, Kâhire ts.