Kur’ân’da Vezn, Mîzân ve Mevzûn Kelimeleri -Vücûh ve Nezâir Bağlamında Bir İnceleme-

Yıl 2019, Sayı: 31, 9 - 36, 30.04.2019

Murat Kaya

Öz

Kur’ân ilimlerinden biri de Vücûh ve Nezâir ilmidir. “Vücûh”, aynı lafzın Kur’an’da farklı yerlerde değişik mânalarda kullanılması demektir. Kur’ân’da geçen pek çok kelimenin vücûhu vardır. Kur’ân kelimelerinin vücûhunu bilmek, onu doğru anlamak için son derece önemli ve gereklidir. Buna dikkat çekmek için bu makalede örnek olarak vezn, mîzân ve mevzûn kelimeleri incelenmiş ve Kur’ân’da hangi manalarda kullanıldıkları ve müfessirlerin bu kelimelere ne anlamlar verdiği tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu kelimelerin kökü olan ve-ze-ne fiilinin müştakları Kur’ân’da 23 defa geçer ve yerine göre farklı anlamlar ifade eder. Tefsir âlimlerinin tespit ettiği bu anlamları bir araya getirip topluca değerlendirmek vezn, mîzân ve mevzûn kelimelerinin geçtiğiâyetleri ve ihtiva ettiği konuları daha iyi anlamayı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Vezn, Mîzân, Mevzûn

Words of Wazn, Mizan and Mawzun in the Qur'an - An Analysis within the Framework of Wujuh and Nazair-

Öz

One of the Qur’anic sciences is Wujuh and Nazair. The word wujuh means that the wording is to be used in different meaning in different places in the Qur’an. There are many words in the Qur’an that have wujuh. Knowing the wujuh of words of the Qur’an is extremely important and necessary to understand it correctly. In order to draw attention to this, as an example, by examining the words wazn, mizan and mawzun we have tried to determine in what meanings these words are used in the Qur’an and what meanings the commentators have given to these words. The derivations of the verb of va-za-na, which are the root of these words, pass 23 times in the Quran and express different meanings de- pending on the place. Bringing and evaluating collectively these meanings determined by the scholars of commentary, will provide a better understanding of the meaning and the issues of the verses in which wazn, mizan and mawzun words pass.

Anahtar Kelimeler

Qur’an, Commentary, Wazn, Mizan, Mawzun

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî, Ebû Bekr, Tefsîru Abdürrezzâk, Thk. Mahmûd Muhammed Abduh, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, Ebû Abdullah, Müsned, Kâhire: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l Kur’âni’l-Azîm ve’s-Sebʻi’l-Mesânî, Thk. Ali Abdülbârî Atıyye, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Askerî, Ebû Hilâl, el-Vücûh ve’n-Nezâir, Thk. Muhammed Osman, Kahire: Mektebetü’s- Sekâfeti’d-Dîniyye, 2007.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Thk. Muhammed Abdurrahman el-Merʻaşlî, Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn, Şuabu’l-İman, Thk. Abdülalî Abdülhamid Hâmid- Muhtâr Ahmed en-Nedvî, Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Bikāî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer, Nazmü’d-Dürer fî Tenâsübi’l-âyât ve’s- Süver, Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, [t.y.].
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmiʻu’l-Müsnedü’s-Sahîhu’l-Muhtasar min Umûri Rasûlillâh (s.a.v) ve Sünenihî ve Eyyâmih, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Bursevî, İsmâil Hakkı, Rûhu’l-Beyân, Beyrut: Dâru’l-Fikr, [t.y.].
• Cebel, Muhammed Hasan Hasan, el-Mu‘cemü’l-İştikâkî el-Mü’assal li-Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm Mu’assalun bi Beyâni’l-Alâkâti beyne Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm bi-Asvâtihâ ve beyne Meânîhâ, Kâhire: Mektebetü’l-Âdâb, 2010.
• Dâmegânî, Ebu Abdullah Hüseyin b. Muhammed, el-Vücûh ve’n-Nezâir li-Elfâzi’l- Kitabillâhi’l-Aziz, Thk. Muhammed Hasan Ebu’l-Azm ez-Zefitî, Kâhire, [y.y.], 1992/1413.
• Dâmegânî, Ebu Abdullah Hüseyin b. Muhammed, Kâmûsu’l-Kur’ânevIslâhu’l-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Thk. Abdülaziz Seyyidü’l-Ehl, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l- Melâyîn, 1983.
• Demir, Osman, “Bir İsbât-ı Vâcib Delili Olarak Ekolojik Denge”, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu (İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 15-16 Mayıs 2008), Edit. Fahri Kayadibi, 2: 73-84. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eşʻas, Sünenü Ebî Dâvud, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî, el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, Thk. Sıdkî Muhammed Cemîl, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh el-İsfahânî, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, Mısır: es-Saâde, 1394/1974.
• Ebû Ubeyde Ma’mer b. el-Müsennâ, Mecâzü’l-Kur’ân, Thk. Muhammed Fuad Sezgin, Kâhire: Mektebetü Hancî, 1381.
• Ebü’l-Bekā Eyyûb b. Musa, el-Külliyyât, Thk. Adnan Dervîş, Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Risale, [t.y.].
• Ebü’s-Suûd Muhammed b. Muhammed, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, [t.y.].
• Elmalılı Muhammed Hamdî Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1993.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Meâni’l-Kur’ân, Thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî, Muhammed Ali en-Neccâr, Abdü’l-Fettâh İsmail eş-Şelebî, Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, [t.y.].
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kūb, el-Kāmûsü’l-Muhît, Thk. Muhammed Nuaym el-Araksûsî, Beyrut: Risale, 1426/2005.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kūb, Besâiru Zevi’t-Temyîz fî Letâifi’l-Kitâbi’l-Azîz, Thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Kâhire: el-Meclisü’l-Aʻlâ li’ş-Şuûni’l- İslâmiyye, 1393-1416.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b.Abdillah en-Neysâbûrî, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, Thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hakîm et-Tirmizî, Tahsîlü Nezâʾiri’l-Kurʾân, Nşr. Hüsnî Nasr Zeydân, Kahire 1389/1969.
• Hasîrîzâde Elif Efendi, en-Nûru’l-Furkân fî Şerhi Lugati’l-Kur’ân (Kur’ân Lügati), Haz. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Hîrî, Ebû Abdurrahman İsmail b. Ahmed en-Nîsâbûrî, Vücûhu’l-Kurân, Thk. Necef Arşî. Meşhed: Mecma‘u’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1422.
• Işık, Şemsettin, “Rahman Suresi 7-9. Ayetler Çerçevesinde Kozmik Denge”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (2014): 84-94.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib el-Endelüsî. el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsiri’l-Kitâbi’l-Azîz, Thk. Abdü’s-Selam Abdü’ş-Şâfî Muhammed, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1422.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. İdris, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Thk. Es’ad Muhammed et-Tîb, Riyâd: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris, Muʻcemu Makâyîsi’l-Luğa, Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Kemâl Paşa, Şeyhülislam Şemsüddin Ahmed b. Süleyman, Resâilü İbn Kemâl. Neşr: Ahmed Cevdet, Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye: İkdâm Matbaası, 1316.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî, Ğarîbü’l-Kurʾân, Thk. Seyyid Ahmed Sakr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, es-Sünen, Nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn b. Manzûr. Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî, Nüzhetü’l-A‘yunu’n-Nevâzir fi İlmi’l-Vücûh ve’n-Nezâir. Thk. Muhammed Abdü’l-Kerim Kâzım er-Râdî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî, Zâdü’l-Mesîr fî Ilmi’t-Tefsîr, Thk. Abdürrazzâk el-Mehdî, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422.
• İz b. Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm, Tefsîru’l-Kur’ân, Thk. Dr. Abdullah b. İbrahim el-Vehbî, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416/1996.
• Karagöz, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci -‘Nezâir’in ‘Eş anlamlılık’ Olarak Tanımlanması Sorunu-”, Bilimname XIV, (2008/1): 7-33.
• Kirmânî, Ebü’l-Kāsım Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza, Ğarâibu’t-Tefsîr ve Acâibu’t-Te’vîl, Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye; Beyrut: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, [t.y.].
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmiʻ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, Thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Itfeyyiş, Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1384/1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne, Thk. Mecdî Baslûm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed, en-Nüket ve’l-ʿUyûn, Thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahîm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, [t.y.].
• Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen, el-Vucûh ve’n-Nezâir, Haz. Ali Özek, İstanbul: İlmî Neşriyat, 1993.
• Müberred, Ebû Abbâs Muhammed b. Yezîd en-Nahvî, Me’ttefeka Lafzuhû ve’htelefe Maʿnâhü mine’l-Ḳurʾâni’l-Mecîd, Nşr. Ahmed Muhammed Süleyman Ebû Ra‘d, Kuveyt: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1409/1989.
• Mücâhid b. Cebr, Ebü’l-Haccâc, Tefsîru Mücâhid, Thk. Dr. Muhammed Abdüsselâm Ebu’n-Nîl, Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmi’l-Hadîs, 1410/1989.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, es-Sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullāh b. Ahmed, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakāiku’t-Te’vîl, Thk. Yusuf Ali Büdeyvî, Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed, Müfredâtü Elfâzi’l-Kur’ân, Thk. Safvân Adnân Dâvûdî, Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1418/1997.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer, et-Tefsîru’l-Kebîr (Mefâtîhu’l-ğayb), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Saʻlebî, Ahmed b. Muhammed, el-Keşfü ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, Thk. Ebû Muhammed b. Âşûr; Nezîr es-Sâidî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed, Bahru’l-Ulûm, Thk. Ali Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd,Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf, Umdetü’l-Huffâz fî Tefsiri Eşrafi’l-Elfâz, Thk. Mahmûd Muhammed es-Seyyid ed-Duğeym, İstanbul: Dâru’s-Seyyid, 1407/1987.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed, el-Muʻcemü’l-Evsat, Thk. Târık b. Ivazullah b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrahim el-Huseynî, Kâhire: Dâru’l-Harameyn, [t.y.].
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tatlı, Bekir. “Ehl-i Sünnet Akaid Kitaplarında Kullanılan Mizan ile İlgili Hadisler”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Temmuz- Aralık 2007): 133-146.
• Teftâzânî, Saʻdüddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer, Şerhu’l-Akâid, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yay., 1991.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, es-Sünen, Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, M. Fuad Abdülbâkî, İbrahim Atve Ivaz, Mısır: Mektebetü Mustafa el-Bâbî, 1395/1975; İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Toprak, Süleyman, “Mîzan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2005, XXX, 211-212.
• Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ, et-Tesârîf: Tefsîrü’l-Kurʾân min Me’ştebehet Esmâʾühû ve Tasarrafet Meʾânîh, Thk. Hind Şelebi, eş-Şeriketü’t-Tûnusiyye li’t-Tevzîʻ, 1979.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed, Tâcü’l-ʿArûs min Cevâhiri’l- Ḳāmûs, Thk. Mecmûatün mine’l-Muhakkıkîn, Kâhire: Dâru’l-Hidâye, [t.y.].
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmızı’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1407.