Ahl Al-Sunnah and Mu’tazila Critic on Imamiyah Theory of Imamiyah Shi’ah

Yıl 2019, Sayı: 32, 115 - 142, 20.10.2019

Veysi Ünverdi

Öz

The issue of Imamat has continued to be the subject of debate since the early period of Islam to the present. The Imamat, which has been discussed around issues such as necessecity of the imam, foundations of the imam, the qualifications that should be found on imam, the legitimacy of the first four caliphs, the rejection of texts and the assignment issues, dismissal and missing of imam, has been evolved into an important belief principle by the Imamiyyah Shi’ah. Imamiyah Shi’a has seen the imamat, which is actually a jurisprudence and practice issue, as base of faith and believed that it can only be determined by texts and appointment and the imam should have some special qualities, so that Mutazilah and Ahl al-Sunnah have involved to the discussion on the imamat issue. In this study, firstly the opinions of Imamiyyah Shi’ah on the subject were briefly discussed, then the opinions of Mu’tazila and Ahl al-Sunnah as rejection to the Imamiyye Shi'ah were discussed. As a result, it was found that Mu’tazila and Ahl al-Sunnah are the same in the context of their opinions on the Imamat issue, the evidence they put forward and their criticism of the Imamiyya Shi’ah.

Anahtar Kelimeler

Imamat, Caliphate, Imamiyah Shi'ah

نقد المعتزلة وأهل السنة لنظرية الإمامة ‏عند الشيعة الإمامية

Öz

ظلت قضية الإمامة موضوعَ نقاشٍ منذُ بدايةِ التاريخِ الإسلامي حتى يومنا هذا، وقد نوقشت الإمامة من خلال وجوبية الإمامة وأدلتها، وشروط الإمام، وشرعية الخلفاء الأربعة الأوائل، ورفض مسألة النص، وغيبة الإمام، وقد جعلت الإماميةُ الإمامةَ أساساً إيمانياً مهماً، والإمامة التي هي في أصلها مسألة عملية وفقهية رأت الإمامية أنها من أركان الإيمان، وبسبب اشتراط تعيين الإمام بالنص، وأن يتَّصفَ الإمامُ بصفاتٍ خاصَّةٍ، دخل المعتزلة وأهل السُّنَّةِ في نقاشٍ حول الإمامة. أولاً عرضنا في هذا البحث آراءَ الإماميَّةِ بشكلٍ موجزٍ، وبعد ذلك ذكرنا أفكار المعتزلة وأهل السنة التي رفضوا من خلالها الإمامية، ومما خلصنا إليه أنَّ وجهات النظر بين المعتزلة وأهل السنة كانت متشابهة من حيث الأفكار، والأدلة التي عرضوها، وكما أن نقدهم للإمامية كان يتبع الطريقة نفسها.

İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Teorisinin İtizalî ve Sünnî Eleştirisi

Öz

İmâmet meselesi, İslâm tarihinin erken döneminden günümüze kadar tartışma konusu olmaya devam etmiştir. İmâmetin vücûbiyeti, dayanakları, imâmda bulunması gereken vasıflar, ilk dört halifenin meşruiyeti, nass ve tayin meselesinin reddi, imâmın azli ve gaybeti gibi mevzular etrafında tartışılan imâmet, İmamiyye Şiası tarafından önemli bir inanç esası haline evrilmiştir. İmâmiyye Şiası’nın fıkhî ve amelî bir konu olan imâmet meselesini bir iman esası olarak görmesi, imâmın ancak nass ve tayin yoluyla belirlenebileceğini ve özel bazı vasıflarla mücehhez olduğunu savunması üzerine, Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet imâmet meselesine ilişkin tartışmalara dâhil olmuştur. Bu çalışmada öncelikle İmâmiyye Şiası’nın konuya dair görüşleri üzerinde kısaca durulmuş, ardından da Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet’in İmâmiyye Şiası’na reddiye şeklinde ortaya koydukları görüşleri mercek altına alınmıştır. Neticede Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet’in imâmet konusundaki görüşlerinin, ileri sürdükleri delillerin ve İmâmiyye Şiası’na yönelttikleri eleştirilerin aynı minvalde olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İmâmet, Hilafet, İmâmiyye Şiası, Mu’tezile, Ehl-i Sünnet, Mu'tazila, Ahl al-Sunnah

Kaynakça

• Allame Eminî, Gadîr-i Hum, trc. Seyyid Ali Hüseyni-Bahri Akyol, İran : İslami Kültür ve İlişkiler Merkezi, 1998. Âmidî, Seyfuddîn, Ebkâru’l-Efkâr fi Usuli’d-Din, thk. A. Muhammed el-Mehdî, Kahire : Dâru’l-Kütüb, 2004. Ay, Mahmut, Mu’tezile ve Siyâset, İstanbul : Pınar Yayınları, 2002. Aydınlı, Osman, Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Ankara : Araştırma Yayınları, 2003. Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib, Kitâbu’t-Temhîd, nşr. İ. Ahmed Haydar, Beyrut : Müessetü’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1987. Beyazîzâde Ahmed Efendi, el-Usûlü’l-Münîfe, trc. İlyas Çelebi, İstanbul : İFAV Yayınları, 2010. Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Tavâli’u’l-Envâr, thk. Abbas Süleyman, Beyrut : Dârü’l-Cîl, 1991. Bozan, Metin, “İmâmiyye Şiası’nın Peygamberlik ve İmâmet Anlayışlarının Mukayesesi”, Dini Araştırmalar, 2006, IX, ss. 95-112. Bulut, Halil İbrahim, “İlk Dönem İmâmî Kaynaklarda Gaybet Anlayışı”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII/2, 2004, ss. 49-68. Cürcânî, Ebû’l-Hasan Seyyid Serif Ali b. Muhammed b. Ali, Şerhu’l-Mevâkıf, tas. Mahmut Ömer Dimyati, Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebî’l-Meâlî Abdilmelik, Gıyâsu’l-Ümem fi’t-Tiyasi’z-Zulem, thk. Mustafa Hilmi-Fuad Abdulmun’im, İskenderiye : Dârü’l-Da’veti, 1979. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebî’l-Meâlî Abdilmelik, Kitâbü’l-İrşâd, thk. M. Yusuf Musa-Abdulmun’im Abdulhamid, Mısır : Matbaatü’s-Saade, 1950. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebî’l-Meâlî Abdilmelik, el-Akidetü’n-Nizamiyye fi Erkani’l-İslâmiyye, thk. Ahmet Hicâzî, Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, [t.y.]. Eş’arî, Ebû Hasan Ali b. İsmail, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Beyrut: [t.y.]. Fığlalı, E. Ruhi, Çağımızda İ’tikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul : 1980. Fığlalı, E. Ruhi, İmâmiyye Şiası, İstanbul : Selçuk Yayınları, 1984. Gecit, M. Salih, “Bâkıllânî’nin İmâmet ve Siyaset Anlayışı “et-Temhid” Örneği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 11, sayı: 61, ss. 1153-1175. Gecit, M. Salih, “Cüveynî’nin Hilafet Anlayışı”, EKEV Akademi Dergisi, yıl:18, sayı:58, ss. 485-504. Gecit, M. Salih, “Cüveynî’nin İmâmet Anlayışında Başkanlık Krizinin Çözümü Gıyâsü’l-Ümem Modeli”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.7, sayı: 34, ss. 393-408. Gölpınarlı, Abdulbakî, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiîlik, İstanbul: Derin Yayınları, 2011, ss. 40-44. Hatiboğlu, M. Said, “İslâm’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIII, 1978, ss. 172-186. Hayyât, Ebû’l-Huseyin b. Abdurrahim b. Muhammed b. Osman, Kitâbu’l-İntisar ve’r-Reddu ala Ravendiye’l-Mulhid, thk. Albert Nasri Nader, Beyrut: İdaretü Ma’hedü’l-Edebi’ş-Şarkiyye, 1957. Heysemî, Nureddîn Ali b. Ebî Bekir, Mecmeu’z-Zevâid, Beyrut : 1992. Hillî, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, el-Elfeyn fî İmâmeti Emîri’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib, Beyrut : 1982. Hillî, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, Hulâsatu’l-Akvâl, Beyrut : 1417. Hillî, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, Minhâcu’l-Kerâme fî Ma’rifeti’l-İmâme, thk. M. Reşad Sâlim, Kâhire : 1962. Hillî, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, Nehcu’l-Hak ve Keşfu’s-Sıdk, nşr. A. el-Hüseynî el-Urumevî, Kum 1407. Humeynî, Âyetullah Ruhullah, İslâm Fıkhında Devlet, trc. H. Perviz Hatemi, İstanbul : Emek Matbaacılık, 1979. Hüseynî, Ebû’l-Feth, Miftâhu’l-Bâb, Meşhed : 1370. İbn Fürek, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hasen, Mücerredü Makâlâti’l-Eş’arî, nşr. D. Gimaret, Beyrut : Dârü’l-Meşrik, 1987. İbn Haldun, Mukaddime, trc. Süleyman Uludağ, İstanbul : Dergah Yayınları, 2014. İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, thk. Muhammed İbrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra, Beyrut: Dâru’l-Ciyl, 1996. İbn Kuteybe, el-İmâme ve’s-Siyâse, thk. Muhammed Zeynî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1967. İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahya, Kitâbu’l-Kalâid fî Tashîhi’l-Akâid, thk. Alber Nasri Nâder, Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1985. İbnu’l-Ferrâ, Ebû Ya’lâ, Ahkâmü’s-Sultâniyye, thk. Muhammed Hamid el-Feykî, Beyrut 2000. Îcî, Adudüddîn, Mevâkıf, Beyrut t.y. İlhan, Avni, “Gaybet”, DİA, XIII, ss. 410-412. Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed el-Hemedânî el-Esedâbâdî, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, XX/I-II, thk. Mahmud Muhammed Kâsım, Kâhire : [t.y.]. Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed el-Hemedânî el-Esedâbâdî, Fazlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile, thk. Fuad Seyyid, Tunus : 1974. Kahveci, Niyazi, “Şia-Mu’tezile Arasında Gaybet Tartışması: Kâdî Abdülcebbâr-Şerîf Murtazâ”, AÜİFD, XLVI, 2005, sy: 2, ss. 153-166. Kâşifu’l-Gıta, Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları, trc. Abdülbakıy Gölpınarlı, Kum : Ensariyan Yayınları, 1992. Mağribî, Numan b. Muhammed Temimi, Deâimü’l-İslâm, Mısır : 1385. Memiş, Murat, “İmâmet Teorisi Bağlamında Mu’tezilîlerin Hz. Ali Anlayışı”, Kelam Araştırmaları, c. 8, sayı: 2, 2010, ss. 115-146. Menâî, Âişe Yusuf, Usûlu’l-Akîde beyne’l-Mu’tezile ve’ş-Şiati’l-İmâmiyye, Katar 1996. Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Nu’man, el-İfsâh fî İmâmeti Emîri’l-Mü’minîn, thk. Dirasâtü’l-İslâmiyye, Kum 1412. Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Nu’man, el-İrşâd fî Ma’rifeti Hucecillâhi alâ’l-İbâd, Beyrut : 1993. Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Nu’man, Evâilu’l-Makâlât, nşr. Mehdi Muhakkik, Tahran : 1372. Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Nu’man, Fusûlu’l-Muhtâra, thk. S. Ali M. Şerîfî, Beyrut : 1993. Muzaffer, Muhammed Rıza, Akâidü’l-İmâmiyye, trc. Abdülbakiy Gölpınarlı, İstanbul : Zaman Yayınları, 1978. Nâşî el-Ekber, Mesâilu’l-İmâme, nşr. J. Van Ess, Beyrut : 1971. Nesefî, Ebû’l-Mu’în, Tebsıratü’l-Edille fî Usuli’d-Din, thk. Hüseyin Atay- Şaban Ali Düzgün, Ankara : 2004. Nesefî, Ebû’l-Mu’în, Kitabu’t-Temhîd, thk. H. Hasan Ahmed, Kahire : Dâru’t-Tabâati’l-Muhammedî, 1986. Öz, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze Kadar Şiîlik ve Kolları, İstanbul : Ensar Neşriyat, 2011. Öz, Mustafa, İmâmiyye Şiasında Onikinci İmâm ve Mehdi İnancı, İstanbul : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1995. Pezdevî, Ebü’l-Yüsr, Usûlu’d-Din, trc. Şerafeddin Gölcük, İstanbul : Kayıhan Yayınları, 2013. Râzî, Fahruddîn, Meâlimu Usuli’d-Din, [y.y.], [t.y.]. Râzî, Fahruddîn, Mesâilu’l-Hamsun, Kahire : 1328. Râzî, Fahruddîn, Kitâbu’l-Erbaîn, thk. A. Hicâzî es-Seka, Beyrut : Dâru’l-Ceyl, 2004. Sâbûnî, Ebû Muhammed Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr, el-Bidâye fî Usûli’d-Din, trc. Bekir Topaloğlu, Ankara : Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2000. Sadr, Muhammed, Târîhu’l-Gaybeti’s-Suğrâ, Beyrut : 1972. Sadûk, Muhammed b. Ali, Risâletü’l-İtikadâti’l-İmâmiyye, trc. E. Ruhi Fığlalı, Ankara : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978. Şaşa, Mehmet, “İmam Mâturîdî’nin Siyaset Anlayışında Öne Çıkan Yönetim İlkeleri”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 2018, 11, sayı: 2, 309-344. Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm, Nihâyetü’l-İkdâm, thk. Ferid Ceyyum, [y.y.], [t.y.]. Şerîf Murtazâ, eş-Şâfî fi’l-İmâme, Tahran : 1986. Sübhânî, Muhâdarâtun fi’l-İlâhiyyât, Kum : 1431. Teftâzânî, Mesûd b. Ömer b. Abdullah Sâduddin, Şerhu’l-Akâid, trc. Süleyman Uludağ, İstanbul : Dergah Yayınları, 1999. Teftâzânî, Mesûd b. Ömer b. Abdullah Sâduddin, Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahmân Umeyre, Beyrut : 1998. Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan, el-İktisâd fî mâ Yeteallaku bi’l-İ’tikâd, Necef 1979. Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan, Kitâbu Temhîdi’l-Usûl, Tahran : 1362. Tûsî, Nâsıruddîn, Muhammed b. Muhammed, Keşfu’l-Murâd fî Şerhi Tecrîdi’l-İ’tikâd, Beyrut : 1988. Tûsî, Nâsıruddîn, Risâle-i İmâmet, trc. Hasan Onat, AÜİFD, XXXV, 1996. Ünverdi, Mustafa, “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Siyasete İlişkin Kavramlara Yaklaşımı”, İmâm Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân, İstanbul 2019, ss. 709-724. Ünverdi, Veysi, “Eş’arî Kelâm Geleneğinde İmâmet Anlayışı: Seyyid Şerîf Cürcânî Örneği”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, c. 10, sayı:4, ss. 1238-1257. Ünverdi, Veysi, “Eş’arî Kelâmında İmâmet Nazariyesi; Cüveynî Örneği”, Usûl İslâm Araştırmaları, sayı: 29, yıl: 2018, ss. 39-66. Ünverdi, Veysi, İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi; Kâdî Abdülcebbâr Örneği, Ankara : İlahiyat Yayınları, 2015.