إمكان التعليل بالاوصاف القاصرة عند الحنفية

Yıl 2020, Cilt: 34 Sayı: 34, 312 - 331, 31.10.2020

Zuhal Dağ

Öz

Possibility of At-Ta‘Līl Wıth Characterıstıcs Specıfıc to Al-Aṣl In The Ḥanafīs’ Theory of Al-‘Illa

Öz

Hanefi İllet Teorisinde Asıla Özgü Vasıflar İle Ta‘lîlin İmkânı

Öz

Fıkıh usûlünde Kelam ilmiyle etkileşim içerisinde şekillenen illet teorisi, aynı mezhep içerisinde dahi yeknesak bir yapıya sahip değildir. Hicri 5. asırda Debûsî’nin teorik çerçevesini kurduğu, Serahsî ve Pezdevî’nin eserleri ile olgunlaşan Hanefî illet teorisi, zaman zaman mezhep içi ihtilafa konu olmuş ve tenkit edilmiştir. Bu eleştiriler, fıkıh usûlünün kelâmî öncüllerle alakasını kurmaya çalışan ve Mâtürîdîliği itikadî mezhep olarak benimsemiş Semerkant ulemasında daha belirgindir. Sözü edilen ihtilaflar, illet-hüküm ilişkisi hususundaki yaklaşım farklılığından kaynaklanmakta ve sahih bir kıyas işlemi için gerekli olan şartlara yansımaktadır. Fukahâ metoduna göre eser vermiş Hanefî usûlcülerin sahih bir kıyas işlemi için gerekli gördükleri şartlardan biri olan “asıldaki vasfın müte‘addî oluşu” bunlardandır. Bu şart aynı zamanda müstenbat illetin işlevini ifade etmektedir. Zira onlar için kıyas ile ta‘lîl aynı şeydir. Bu nedenle, Hanefî usûlcülerin geneline göre asıla özgü vasıflar ile ta‘lîlde bulunmak caiz değildir. Buna karşılık Alâeddin es-Semerkandî ve Lâmişî gibi usûlcülere göre bu nitelikte vasıflar ile ta‘lîlde bulunmak câizdir. Bu makalenin amacı mezkûr ihtilafın dayandığı hususları tespit ve tahlil etmektir. Bunun için metinler arası mukayese yöntemi kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usûlü, Hanefî mezhebi, ta‘lîl, kıyas, illet

Kaynakça

• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt, 2. Basım, 1414/1994.
• Çalış, Halit. “Kâsır İlletle Ta’lîl Tartışmalarına Metodolojik Bir Katkı”. Usûl 4/2 (2005), 73-98.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Taḳvîmü’l-edille. thk. Halîl Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1428/2007.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İllet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/117-120. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Duman, Soner. Cessâs’ın “el-Fusûl fi’l-usûl” Adlı Eserinde İllet Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Durmuş, Abdullah. Takvîmü’l-edille Adlı Eseri Çerçevesinde Debûsî’de Naslar Dışındaki Şer’î Deliller. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Hazene, Heysem Abdülhamîd. İḫtilâfatü’l-uṣûliyye beyne medraseteyi’l-’Irâḳ ve Semerḳand ve es̱eruhâ fî uṣûli’l-fıḳhi’l-Hanefî. Ürdün Üniversitesi, Doktora Tezi, 2004.
• İbn Melek. Şerḥu Menâri’l-envâr. İstanbul: Salâh Bilici Kitabevi, ts.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. Ankara: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ (Ebü’l-Mehâmid) Mahmûd b. Zeyd. Kitâb fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbî’l-İslâmî, 1. Basım, 1995.
• Özdemir, İbrahim. Usûl-i Fıkıhta Ta’lîl Tartışmaları. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa. et-Tavżîḥ fî ḥalli ġavâmiżi’t-Tenḳīḥ. thk. Zekeriyya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳūl. nşr. M. Zekî Abdülber. Devha, 1. Basım, 1404/1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Uṣûlü’s-Seraḫsî. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1426/2005.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîḥ ilâ keşfi ḥaḳāʾiḳi’t-Tenḳīḥ. thk. Zekeriyya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. nşr. Ali Dahrûc - Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Yerlikaya, Ünal. Hanefî İllet Teorisi-Sebep ve Şart Kavramlarıyla İlişkisi ve Hukuki Düzenlemelere Etkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Yılmaz, Ömer. “İlletin Tahsisine Cevaz Vermek Mu’tezilî Olmak Mıdır?” Diyanet İlmi Dergi 53/3 (2017), 53-71.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Abdülkādir Abdullah Halef el-Ânî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Safve, 2. Basım, 1413/1992.