Kur’ânî Üslup Açısından Ashâb-ı Kehf Kıssası

Yıl 2020, Cilt: 34 Sayı: 34, 191 - 227, 31.10.2020

Sevim Gelgeç

Öz

Kur’ân kıssalarından bahseden âyetler, ilâhî kelamın kendine has üslubunun öne çıktığı âyetlerdir. Mektûb değil mesmu’ olarak nâzil olan Kur’an-ı Kerim muhatap kitlenin kullandığı dilin imkânlarını dikkate almış ve beşerin idrak seviyesine uygun olarak hitapta bulunmuştur. Hz. Peygamber’in sîretiyle paralel okunması gereken kıssaların, ifsat olan tevhit akidesini ıslah etmek ve kalbine sebat vererek bu kutlu yolculukta onu yüreklendirip cesaretlendirmek, desteklemek gibi amaçlara matuf olduğu görülür. Ayrıca Kur’ân kıssalarını, üç merhalede incelemek gerekir. Bunlardan ilki, ele alınan kıssanın kendi tarihinde nasıl ve ne şekilde gerçekleştiği, ikincisi, nüzul vasatında bu kıssanın nasıl bilindiği yani iz düşümleri, üçüncüsü ise ilâhî kelamın bu kıssayı ne şekilde (nasıl bir üslupla) aktardığıdır. Zira Allah, hitap-muhatap diyalektiği çerçevesinde indiği toplumun algı ve tasavvurları üzerinden konuşmakta ve bu konuşma sırasında ıslah veya ibkâya konu olan hususa ilâhî perspektiften değer yüklemek suretiyle zihinleri inşa etmeyi, sahih bir varlık tasavvuru oluşturmayı hedeflemektedir. Bu makalede, -Ashab-ı Kehf kıssasının, birebir kendi tarihsel gerçekliğine nüfuz etmenin imkânsızlığı karşısında- ulaşabildiğimiz kadarıyla nüzul ortamında nasıl ve ne şekilde bilindiğini aktarmaya çalışacak, daha sonra kıssanın üslup özelliklerini ele alarak hem kıssa ve sîret ilişkisi hem de Allah’ın kıssayı anlatma tarzı/biçimi üzerinde duracağız. Kıssanın temel konusu ve amacı detay ve tarihî bilgi vermek değil, ahiret, diriliş, kevnî yasalara ve bir grup insanın tevhit mücadelesine dikkat çekmektir. Bu bağlamda inkârcılara dirilişin hak olduğunu vurgulamakta, müminlere de tüm baskı ve zorluklar karşısında yılgınlık göstermek yerine bir bilinç ve duruş sergilemeleri gerektiğine dair bir perspektif sunmaktadır.Kur’ân kıssalarından bahseden âyetler, ilâhî kelamın kendine has üslubunun öne çıktığı âyetlerdir. Mektûb değil mesmu’ olarak nâzil olan Kur’an-ı Kerim muhatap kitlenin kullandığı dilin imkânlarını dikkate almış ve beşerin idrak seviyesine uygun olarak hitapta bulunmuştur. Hz. Peygamber’in sîretiyle paralel okunması gereken kıssaların, ifsat olan tevhit akidesini ıslah etmek ve kalbine sebat vererek bu kutlu yolculukta onu yüreklendirip cesaretlendirmek, desteklemek gibi amaçlara matuf olduğu görülür. Ayrıca Kur’ân kıssalarını, üç merhalede incelemek gerekir. Bunlardan ilki, ele alınan kıssanın kendi tarihinde nasıl ve ne şekilde gerçekleştiği, ikincisi, nüzul vasatında bu kıssanın nasıl bilindiği yani iz düşümleri, üçüncüsü ise ilâhî kelamın bu kıssayı ne şekilde (nasıl bir üslupla) aktardığıdır. Zira Allah, hitap-muhatap diyalektiği çerçevesinde indiği toplumun algı ve tasavvurları üzerinden konuşmakta ve bu konuşma sırasında ıslah veya ibkâya konu olan hususa ilâhî perspektiften değer yüklemek suretiyle zihinleri inşa etmeyi, sahih bir varlık tasavvuru oluşturmayı hedeflemektedir. Bu makalede, -Ashab-ı Kehf kıssasının, birebir kendi tarihsel gerçekliğine nüfuz etmenin imkânsızlığı karşısında- ulaşabildiğimiz kadarıyla nüzul ortamında nasıl ve ne şekilde bilindiğini aktarmaya çalışacak, daha sonra kıssanın üslup özelliklerini ele alarak hem kıssa ve sîret ilişkisi hem de Allah’ın kıssayı anlatma tarzı/biçimi üzerinde duracağız. Kıssanın temel konusu ve amacı detay ve tarihî bilgi vermek değil, ahiret, diriliş, kevnî yasalara ve bir grup insanın tevhit mücadelesine dikkat çekmektir. Bu bağlamda inkârcılara dirilişin hak olduğunu vurgulamakta, müminlere de tüm baskı ve zorluklar karşısında yılgınlık göstermek yerine bir bilinç ve duruş sergilemeleri gerektiğine dair bir perspektif sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kıssa, Üslup, Tevhit, Ashab-ı Kehf

قصّة أصحاب الكهف من ناحية الأسلوب القرآني

Öz

Ashab-i Kehf Narratıve in Terms of Qur'anic Style

Öz

Kaynakça

• Abdulbaki, Muhammed Fuâd b. Abdilbâkī b. Sâlih el-Mısrî, el-Mu’cemu’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim, Kâhire: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, 1364/1945.
• Altay, Vildan, Hitâbî Dilin Kitâbî Metne Yansıması: Abese Sûresi Örneği, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• el-Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd, Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’ani’l-azîm ve’s-seb’i’l-mesânî, Beyrût: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed, Fethu’l-bârî bi-şerhi sahîhi’l-Buhârî, Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1978 y.y.
• Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1990.
• Ay, Mahmut, Kur’ân Kıssalarını Sîret Bağlamında Okumak–Hz. Musa Kıssası Örneği-, İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri, İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2004.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed, Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, Beyrut: Dar-u İhyai’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd, Tâcü’l-luġa ve sıhâhu’l-Arabiyye, Kahire: Dâru’l-Hadis, 2009.
• Deliser, Bilal, “Kur’ân’ın Anlaşılmasında Bir Yöntem Olarak Üslûbu’l-Kur’ân”, Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 12/27: 147-174.
• Demircan, Adnan, İslam Tarihinin İlk Üç Asrında Mûcize Algısı Üzerine Bazı Değerlendirmeler, Din Dilinde Mûcize, İstanbul: Kuramer, (Kitap İçinde), 2015.
• Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsiru’l-hadis Nüzul Sırasına Göre Kur’ân Tefsiri, Trc. Ekrem Demir v.dğr. İstanbul: Ekin Yayınları, ts.
• Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsiru’l-hadis, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslami, 2000.
• Düzenli, Yaşar, “Haberlerde Tedricilik ve Cinlerin Kulak Hırsızlığı Meselesi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2010): 125-154.
• Düzenli, Yaşar, Din Dilinde Mûcize. İstanbul: Kuramer (Kitap İçinde), 2015.
• Düzenli, Yaşar, Üslup ve Semantik Açıdan Kur’ân ve Şefaat, İstanbul: Pınar Yayınları, 2008.
• Elik, Hasan - Coşkun, Muhammed, İndirildiği Dönem Işığında Kur’ân Tefsiri: Tevhit Mesajı, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• el-Endelusî, Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît fi’-tefsîr, thk. Sıdkî Muhammed Cemîl, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı: Meal-Tefsir, Trc. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk, İstanbul: İşaret Yayınları, 2009.
• Fadl Abbâs, Hasan, el-Belâğa funûnuhâ ve efnânuhâ, 4. Baskı Ürdün: Dâru’l-Furkân, 1417/1997.
• Fidan, Ayşenur, Kur’ân Dilinin Nebevî Dili İnşası–Kudsi Hadisler Bağlamında, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Fidan, Ayşenur, “Kur’an’da Geleceğe Dair Gaybî Haberler: el-İsrâ 17/79, er-Rûm 30/1-5 ve el-Fetih 48/27. Âyetleri”, bilimname XXXVIII (2019/2):835-862.
• Gezer, Süleyman, “İnşâ-Haber Bağlamında Kur’ân Dilinin Yapısı”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (Ocak 2007): 135- 153.
• Görgün, Tahsin, “İnşa-Haber (Performative Constative) Ayırımı ve Kur’an’ın Anlaşılması –Sözeylem Teorisinin Tarihi Üzerine-“ Kur’an ve Dil –Dilbilim ve Hermenötik- Sempozyumu, 17-18 Mayıs 2001.
• Güney, Derya, Mü’min Şahsiyetin İnşası Bağlamında Kur’ân’da Dua, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Halefullah, Muhammed Ahmed, Kur’ân’da Anlatım Sanatı el-Fennu’l-Kasasî, Çev. Şaban Karataş, Ankara: Ankara Okulu, 2012.
• Hatiboğlu, Mehmed Said, Hz. Peygamber ve Kur’ân Dışı Vahiy, Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• İbiş, Fatih, Dini ve Felsefi Açıdan Anlamın Doğası, Kur’ân’ı Anlamaya Dair, İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• İbn Âşûr, Ebû Abdillâh Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed eş-Şâzelî b. Abdilkādir b. Muhammed, et-Tahrîr ve’t-tenvîr, Tûnus: ed-Dâru’l-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, Beyrut: 1983.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânu’l-Arab, Dâru’l-Meârif, ts.
• İsfehânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân, İstanbul: 1986.
• Kazvînî, Celâleddîn Ebû’l-Meâlî el-Hatîb Muhammed b. ‘Abdirrahmân, el-Îdâh fî ‘ulûmi’l-belâğa, thk. Muhammed ‘Abdulmun’im Hafâcî, 3. Baskı, Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1413/1993.
• el-Kattân, Mennâ Halil, Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: 1993.
• el-Kurtûbî, Şemsüddîn, el-Câmiu’l-ahkâmu’l-Kur’an, Thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrahim Itfeyyiş, Kâhire: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Kutub, Seyyid b. İbrâhîm b. Hüseyn eş-Şâzilî. fî Zılâli’l-Kur’ân, Trc. İ. Hakkı Şengüler v.dğr., İstanbul: Hikmet Yayınları, ts.
• Matlûb, Ahmed, Mucemu’l-mustalahâti’l-belâğiyye ve tatavvuruhâ, Beyrut: 1986.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî, Te’vilatu Ehli’s-Sünne, thk. Mecdî Bâsellûm, Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1971.
• Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî, Tefsir-u Mukatil b. Süleyman, thk. Ahmed Ferid. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2003.
• Osmançelebioğlu, Serhan, Kur’an’da Sekîne Kavramı Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Öztürk, Mustafa, Kıssaların Dili, Ankara: Ankara Okulu, 2013.
• Özdoğan, Akif, “Arapça Kaynaklarda Afşin (Efsûs)-Ashab-ı Kehf”, Uluslararası İnanç Turizmi Eshab-ı Kehf Sempozyumu Kahramanmaraş 20-22 Eylül 2012.
• Razi, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberîstânî, et-Tefsîrü’l-kebîr mefâtîhu’l-ğayb, Trc. Suat Yıldırım v.dğr., Ankara: Akçağ Yayınları, 1993.
• Salih, Subhî b. İbrâhîm es-Sâlih el-Lübnânî., Ölümden Sonra Diriliş, Trc. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: 1981.
• Saraç, M. A. Yekta, Klasik Edebiyat Bilgisi, İstanbul: Bilimevi, 2001.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî, el-İ’tisâm. thk. Seyyid İbrâhîm. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2011/1432.
• Şener, Abdülkadir - Sofuoğlu, M. Cemal – Yıldırım, Mustafa, Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli, İzmir: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Şengül, İdris, Kur’ân Kıssaları Üzerine, İzmir: Işık Yayınları, 1994.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2010/1431.
• Tekin, Rahmi, “Tarihi Belgeler Işığında Tarsus”, Türk-İslam ve Medeniyetinde Tarsus Sempozyumu, Tarsus: Türkiye Diyanet Vakfı Tarsus Şubesi, 2001.
• Watt, Montgomery, Modern Dünyada İslam Vahyi, Trc. Mehmet S. Aydın, Ankara: 1982.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili. Sadeleştiren: Nedim Yılmaz, İstanbul: Hisar Yayınevi, 2011.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî, el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’t-te’vîl fî vucûhi’t-te’vîl, Kâhire: Daru’l-Hadîs, 2012/1433.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâr-u İhyâ-i Kütübi’l-Arabiyye, 1957/1376.
• Zürkânî, Muhammed Abdü’l-Azîm, Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân, Matbaat-ü İsâ, ts.