Orta Asya Hisbe Teşkilâtı: Hokand Hanlığı Örneği (Müessesenin Tarihî Geçmişi ve Yaptığı Faaliyetlerin İslam Hukuku Açısından Analizi)

Yıl 2021, Cilt: 35 Sayı: 35, 251 - 271, 19.05.2021

Aiitmamat Karıev

Öz

Semâvî dinlerin sonuncusu olan İslam dini insanlığın baht-ı saadetini garantileyen bir dindir. Müslümanların baht-ı saadeti ise toplumda bazı kanunların konulması ile ancak gerçekleşebilir. Müslüman topluluğunda bu kanunlar ibadet, muamelat, cezalar şeklinde kategorize edilmektedir. İslam Hukukundaki cezalar hudud ve tazir cezaları şeklinde iki kısma ayrılırken, bunun tazir cezaları kısmı ile ilgili cinayetlerin ancak devlet eli ile düzenlenmesi mümkündür. İşte bu yüzden Hz. Peygamber (s.a.v.) ilk başta hisbe teşkilatını resmî kurum olarak tesis etmiştir. Kısaca, hisbe teşkilatı toplumun omurgası kabul edilen ahlakî değerleri asırlarca ayakta tutmuştur. Bundan dolayı İslam tarihinde olduğu gibi Hokand Hanlığı’nda da çok önemli konuma sahip olmuştur. Bu makalenin temel amacı, Hokand Hanlığı’ndaki muhtesiplik kurumu ve yaptığı faaliyetler üzerinde kapsamlı bir ilmî araştırma yapmaktır. Makalede, başta Hokand Hanlığı’nın tarihçesi hakkında kısa bir bilgi verilmiş, ardından muhtesiplik kurumunun idarî sistem içerisindeki önemi üzerinde durulmuştur. Aynı şekilde, muhtesibin tayini, azli, maaşı, yardımcıları gibi konular da ele alınmış, muhtesiplik kurumunun çarşı-pazarda, medreselerde, câmi-mescitlerde, şehrin sokaklarında cenaze ve düğün gibi sosyal aktivitelerdeki icraatların şeriata uygunluğunu kontrol etme gibi faaliyetleri de araştırılmıştır. Son olarak, Hisbe teşkilatının meşrûiyyeti ile birlikte toplumdaki önemi incelenmiş, yukarıda zikredilen faaliyetleri İslam hukuku ve toplum bilimleri açısından değerlendirilerek önemli bulgu ve neticelere ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hokand Hanlığı, Muhtesiplik Kurumu, Muhtesip, Tazir Cezaları

Destekleyen Kurum

KARABÜK ÜNİVERSİTESİ

Proje Numarası

0000-0001-8976-3685

Teşekkür

Makelemin sizin derginizde yayınlanması dileği ve teşekkürü umuduyla..!

Khisba Establishment in Central Asia: Case of Khanete of Khokand (Its History and Its Judicial Services from the Perspective of Islamic Law)

Öz

As the last of the divine religions, Islam is a religion that aims to ensure the happiness of the humankind. Happiness of Muslims can only become reality through certain rules in the society. These rules in the Muslim society are categorized as ibadât (religious service), muamalât (transactions) and uqûbât (punishments). While the punishments in Islamic law are divided into two as hudud punishments and tazir punishments, murders are related to tazir punishments and can only be regulated by the state power. Therefore, the Prophet (pbuh) established firstly the office of hisbah (accountability) as an official institution. So, the office of hisbah sustained the moral values considered as the backbone of the society for centuries. Accordingly, the office of hisbah occupies a crucial position in the Khanate of Kokand, as it has had in the Islamic history as a whole. The aim of this article is to illuminate researchers on the khisba establishment (accounting foundation) in the Khanete of Khokand through exploring connected subjects of it. For this purpose, after a brief history of Khokand Khanete, the importance of khisba establishment within the administrative system is discussed. Beside this, certain matters are addressed such as mukhtasib’s assignment, discharge, salary, deputies, etc. and their actions as controlling whether the social activities in markets, madrasahs, mosques, the streets, funerals and weddings in accordance with sharia. Finally, in addition to examining the legitimacy of khisba establishment and its significance in society, the above-mentioned actions of muhtasibs are evaluated in terms of Islamic law and social sciences, thus important indications and results are obtained.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Khanet of Khokand, Khisbe Establishment, al-Mukhtasib, Taazerat

Proje Numarası

0000-0001-8976-3685

مؤسسة الحِسْبَة في آسيا الوسطى: خَانَات خُوقَنْد نموذجًا (تاريخها وتحليل فعالياتها في ضوء الفقه الإسلامي)

Öz

إن الإسلام آخر الشرائع السماوية التي قامت على صيانة مصالح الناس كاملة، فشرعت لحفظها قوانين لا يستقيم المجتمع المسلم إلا بها، ولا تقتصر هذه القوانين على جانب واحد فحسب بل تشمل جوانب العبادات والمعاملات والعقوبات، وقانون العقوبات الإسلامي يضم الحدود والتعزيرات، التي لا تقام إلا بأمر القضاء حكما، ومؤسسة الحسبة تطبيقا، وقد وضع النبي صلى الله عليه وسلم الأسس الأولى لهذه المؤسسة التي كانت عبر التاريخ الإسلامي ترعى بحفظ القيم والأخلاق التي تعد من أهم أسس المجتمع، وقد احتلت مؤسسة الحسبة موقعا مهما في خانات خوقند، وهذا ما تسلط المقالة الضوء عليه. تهدف المقالة إلى تسليط الضوء على مؤسسة الحسبة في خانات خوقند وتحليل فعالياتها بشكل عميق وواضح، ويرى الباحث أنّ الهدف قد تحقق من خلال مناقشة الموضوعات التي تناولتها المقالة، وهي على النحو الآتي: تاريخ خانات خوقند، ونظامها الإداري وأهمية الحسبة فيها، إضافة إلى تعيين المحتسب وعزله ومعاشه ومعاونيه، وكان له حضورًا في المناسبات (الحفلات) الاجتماعية، كما تناولت المقالة فعاليات مؤسسة الحسبة وإشرافها على الأسواق والمدارس والمساجد والأماكن العامة (أزقة المدن)، وأخيرًا ناقش الباحث مشروعية الحسبة وأهميتها في المجتمع، وعمل على تقييم فعالياتها الفقهية في ضوء مبادئ الفقه الإسلامي وعلم الاجتماع، وقد توصل الباحث إلى نتائج غاية في الأهمية.

Anahtar Kelimeler

الفقه الإسلامي, خانات خوقند, مؤسسة الحسبة, المحتسب, تعزيرات

Proje Numarası

0000-0001-8976-3685

Kaynakça

• Abdulgaffarov, Sattarhan. Кratkiy Oçerk Vnutrennogo Sostayaniya Kokandsogo Hanstva Pered Zaveovaniem Ego Russkimi. Тurkestanskie Vedomosti, 1892.
• Abdurahimova, N.A. vd. Davlat Muassasalari Tarixi. Taşkent: Sharq Neşriyat, 2007.
• Alımkulov, B. N. “Коkon Handıgındagı Başkaruu”. JAMU Carçısı 2 (2016), 31-35.
• Atar, Fahrettin – Kariev, Aiitmamat. “Hokand Hanlığındaki Yargı Kurumları Üzerine Kısa Bir Bakış”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 28 (2016), 293-305.
• Babadjanov, B. M. Коkandsoe Hanstvo: Vlast, Politika, Religiya. Тоkio-Таşkent: Nihu Program Islamic Area Studies Center at The University Of Tokio (Tias) – İnstitut Vostokovedenya Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan, 2010.
• Beysembiev, T. K. Коkandskaya İstoriografiya. Аlmatı: ТОО “Print-S”, 2009.
• Bilgin, Beyza. “İslam’da Muhtesiplik ve Eğtim Yönünden Değeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (1971), 117-121.
• Boriev, О.– Ubaydillaev, N. Solihbek Dodhoh. Таşkent: Fan, 2006.
• Bregel, Yuri. An Historical Atlas of Central Asia. Leiden-Boston: Brill, 2003.
• Bulduk, Üçler. Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergâna Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi, 2006.
• Bаbabekov, H. N. İstoriya Kokanda. Таşkent: Fan, 2006.
• Bеysembiev, Т.К. Таrih-i Şahruhiy Kak İstoriçeskiy İstoçnik, Аlma-Аtа: Nauka, ts.
• Canpolat, Uğur. Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’da Hisbe Teşkilatı. (Fırat Üniversitesi SBE, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2015).
• Dobrosmıslov, А. H. Таşkent v Proşlom i Nostoyaşem-İstoriçeskiy Oçerk. Таşkent: y.y., 1912.
• Erşahin, Seyfettin. Türkistan’da İslam ve Müsülmanlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2007.
• Еjegodnik Ferganskoy Oblasti. Novıy Margelan: İzdanie Ferganskogo Oblastnogo Statistiçeskago Komiteta, 1902.
• Suyûtî, Celâlüddin. Câmiü’l-Ahâdîs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Eşonova, Nodirahon. Urta Osiyoda Kozilik Sudlari Faoliyatining Asoslari: XIX-Asrning İkkinçi Yarimi va XX-Asrning 20-Yillari. Тoşkent: Fan va Talim Poligraf Bosmahonasi, 2010.
• Hanıkov, N. Оpisanie Buharskago Hanstva. Sankt-Peterburg: İmperatorskoy Akademii Nauk, 1843.
• Hizmetli, Mustafa, “Abbasilerde Hisbe ve Muhtesib: Bağdat Örneği”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 6 (2017), 425-443.
• Hodcaev, F. İzbrannıe Trudı. Taşkent: Fan, 1970.
• Hokimhon, Мuhammad. Мuntahbu at-Tavarih. Таşkent: Yangi asr avlodi, 2009.
• Hukandiy, Мuhammad Niyoz. İbratü al-Havakin (Таrihi Şahruhiy). Таşkent: Тuron Zamin Ziyo, 2012.
• İbrat, İshakhon. Таrihi Fargona/Fergana Tarihi. Таşkent: Маnaviyot, 2005.
• İkromjon, Аzizov. XIX Аsrning Sungi Çoragi–XX Аsr Boşidaga Buhora Amirligida Solik Tizimi. Тoşkent: y.y., 2018.
• İşanhanov, S. N. Каtalog Monet Коkand XVIII-XIX vv. Таşkent: İzdatelstvo “Fan” Uzbekskoy SSR, 1979.
• Kallek, Cengiz. “Hisbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 18/133-143.
• Kariev, Aiitmamat. “Hokand Hanlığı Vakıflar Hukukuna Genel Bir Bakış”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9/4 (Ekim 2020), 7-24.
• Kariev, Aiitmamat. “Hokand Hanlığı’nın Eğitim Geleneği ve Medreseler”, Diyanet İlmî Dergi 54 (2018), 149-166.
• Karimov, E.E. vd. Маrkazî Osiyo Tarihi Zamonaviy Medivistika Talkinida. Таşkent: Yangi Noşr, 2013.
• Kenensariev, T. The Kyrgyz and Kokand Khanate. Osh: The Osh State University, 2000.
• Kraft, İ. İ. Sudebnaya Çast v Turkestanskom Krae i Stepnıh Oblastyah. Оrenburg: Тipo-Litografiya İ. İ. Janirova, 1898.
• Magzuniy, Ziyabidin. Fеrgana Handarının Tarıhı/Fergana Hanlarının Tarihi. Кot; S. Dosboolov – О. Sooronov, Bişkek: Тurar, 2007.
• Matniyoz, Маtyakubov – Ollamov, Yaşar. Horazm Davlatçiligi Tarihi. Urganç: Horazm Mamun Akademiyasi al-Harazmiy Nomidagi Urganç Davlat Universiteti Horazm Mintikaviy Tadkikodlar Markazi, 2009.
• Маhmudov, Ş. Yu. Urta Osiyo Honliklarida Davlat Boşkaruv Tizimi (Kiyosiy Tahlil). Тaşkent: y.y., 2007.
• Nabiev, R. N. İz İstorii Kokandskogo Hanstvo. Таşkent: İzdatelstvo “FAN” Uzbekskoy SSR, 1973.
• Nalivkin, V. – Nalivkina, М. Оçerk Bıta Jenşinı Osedlogo Tuzemnogo Natseleniya Ferganı. Каzan: Тipografiya İmperat. un-tа, 1886.
• Nalivkin, V. P. Кratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstva. Каzan: İmperiya, 1886.
• Nazarov, О. R. Zapiski o Nekotorıh Narodah i Zemlyah Sredney Azii. Моskova: y.y., 1968.
• Оstroumov, N. P. Sartı: Etnografiçeskie Materialı. Таşkent: y.y., 1896.
• Pokaçev, P. Yu. “Gosudarstvennost i Pravo Sredneaziatskih Hanstv v Zapiskah Rossiyskih Puteşestvennikov XVIII vekov”. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 414 (2017) 108-113.
• Romadin, V. А. vd. Кırgızdardın cana Kırgızstandın Tarıhıy Bulaktarı. Bişkek: Меga Media, 2002.
• Schuyler, Eugene. Turkistan Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja. London: Low, Marston, Searle & Rivington, 1876.
• Soodanbekov, S. S. Оbşestvennıy i Gosudarstvennıy Stroy Kokandkogo Hanstva. Bişkek: y.y., 2000.
• Sultonov, Uktambek. “Кukon Honligi Davrida Toşkent Kozilarini Tayinlaş Hakidagi Yarliklar Tahlili”. Uzbeksiston Respublikasi Oliy va Urta Muhsus Talim Vazirligi Zahiriddin Muhammad Bobur Nomli Аndicon Davlat Universiteti, Fargona Vodiysi Tarihi Yangi Tadkikotlarda Respublika İlmiy-Аmaliy Коnferentsiyasi Маteriallari 24 (2015), 132-137.
• Şadiev, M. vd. Uzbek Davlatçiligi. Таşkent: y.y., 2003.
• Şeşen, Ramazan. “Buhâra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları 1992) 6/363-367.
• Vahidov, Ş. Кukon Honligidagi Unvon va Mansaplar. Тоşkent: Şark Yuldizi, 1995.
• Wathen, W.H. “Memoir On The U’sbek State of Kokan, Properly Called Khokend (The Ancient Ferghana) in Central Asia”, Journal of The Asiatic Society 34 (1834), 372-373.
• Yılmaz, Metin. “İslam Tarihinin İlk Dört Asrında Kurumsal İş Birlikteliğine Bir Örnek: Muhtesib-Polis Dayanışması”. Marife 4/1 (2004), 49-64.
• Yuldoşev, M.Y. Hiva Davlat Hujjatlari. Taşkent: y.y., 1960.
• Ziyo, Аzamat. Uzbek Davlatçiligi Tarihi. Тaşkent: Şark Noşriyot, 2000.