Cüveynî’nin Tâlil Anlayışında Münasip Mâna

Yıl 2021, Cilt: 35 Sayı: 35, 1 - 20, 19.05.2021

Mehmet Sevgili

Öz

İlim dünyamıza ve düşünce mirasımıza yön veren âlimlerden biri olan Cüveynî, münasip mânaya ziyadesiyle önem vermekte ve onu farklı boyutlarıyla ele almaktadır. Ona göre tâlilin imkanı ve hükmün tâdiyesi, münasip bir mânanın varlığına bağlıdır, ancak münasip mâna ile tâlilin vuku bulması için birtakım şartların yerine gelmesi gerekmektedir. O, münasip mânayı, usûlün mâna yönüne tekabül eden istidlal ve özellikle de kıyas başlığı altında zikretmektedir. Bu da kıyas ve istidlalde tâlilin, çoğunlukla münasip mâna ile gerçekleştiği anlamına gelmektedir. Cüveynî, çoğunlukla kıyas başlığı altında incelediği maslahat, hikmet, garaz, kaide ve usûlü’ş-şerî‘a gibi münasip mâna merkezli kavramlar arasındaki ilişkiye değinmekte ve aralarındaki etkileşime dikkat çekmektedir. Ona göre mâna merkezli tâlil, “mâna/münasebe→maslahat→hikmet-usûlü’ş- şerî‘a aşamalarını takip eden bir süreç izlemektedir. Bu düşünceye göre mânanın münasip olması için maslahata uygun olması ve maslahatın da muteber olması için usûlü’ş- şerî‘aya dayanması gerekmektedir. Keza istidlali kavramsallaştıran usûlcü olarak bilinen Cüveynî, istidlalden istinbat edilen mânanın da usûlü’ş-şerî‘aya yakın olma (takrîb) şartını benimsemiş ve geliştirmiştir. Bu sayede mesnetsiz ve ucu açık mânalara mahal verecek riskleri de ortadan kaldırmayı hedeflemiştir. Onun yaklaşımından anlaşıldığı kadarıyla usûlü’ş-şerî‘a, kıyas ve istidlalde münasip mânanın geçerliliğini ve yürürlüğünü denetleyen bir kontrol mekanizmasıdır. Usûlü’ş-şerî‘aya (makâsidü’ş-şerî‘a) uygun/yakın olma kriteri sayesinde Cüveynî, kıyas ile istidlalin iç dinamikleri arasındaki tutarlılığı sağlamada muvaffak olmuş ve teorik düzlemde hukukun istikar ve nizamına katkıda bulunmuştur. Makasıd ilmine getirdiği katkılarla Cüveynî, maslahat/makasıd teorisyenlerinin öncülerinden biri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Cüveynî, tâlil, münasip mana, kıyas, istidlal, makasıd

Kaynakça

• Âmidî, Seyfüddîn Ebü’l-Ḥasen Alî b. Ebû Alî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘aṣriyye, 2010.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd. İḥkâmü’l-fuṣûl fî aḥkâmi’l-uṣûl. thk. Abdülmecîd Türkî. 2 cilt. Tunus: Dâru’l-ġarbi’l-İslâmî, 2008.
• Baṣrî, Ebü’l-Ḥüseyn Muḥammed b. Alî b. eṭ-Ṭayyib. el-Mu‘temed fî uṣûli’l-fıḳh. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, (ty).
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Beyḍâvî, el-Ḳāḍî Nâṣırüddîn Abdullâh b. Umer. Minhâcü’l-vuṣûl ilâ ‘ilmi’l-uṣûl [İsnevî’nin Nihâyetü’s-sû’l fî şerḥi Minhâci’l-Vuṣûl adlı şerhiyle birlikte]. thk. Muḥammed Ḥasen İsmâ‘îl, Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2009.
• Bûṭî, Muḥammed Sa‘îd Ramaḍân. Ḍavâbiṭu’l-maṣlaḥa fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmîyye. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 2005.
• Ceṣṣâṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. Alî er-Râzî. Uṣûlü’l-Ceṣṣâṣ (el-Fuṣûl fi’l-uṣûl). thk. Muḥammed Muḥammed Tâmir. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2010.
• Cüveynî, İmâmü’l-Ḥarameyn Ḍiyâü’d-dîn Ebü’l-Me‘âlî Abdülmelik b. Ebî Muḥammed Abdillâh b. Ebî Ya‘ḳūb Yûsuf b. Abdillâh b. Yûsuf b. Muḥammed b. Ḥayyûyeh en-Nîsâbûrî eṭ-Ṭâî es-Sinbisî. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ṣalâḥ b. Muḥammed b. Uveyḍe. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1997.
• Cüveynî. el-Ġıyâṣî/Ġıyâṣü’l-ümem fî iltiyâṣi’ẓ-ẓulem. thk. Abdül‘aẓîm Maḥmûd ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2011.
• Cüveynî. el-Kâfiye fi’l-cedel. thk. Ḫalîl Manṣûr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1999.
• Cüveynî. et-Telḫîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muḥammed Ḥasen Muḥammed Ḥasen İsmâ‘îl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2003.
• Cüveynî. Kitâbü’l-ictihâd ve’l-fetvâ. [Ebyârî’nin Taḥḳīḳ’inin 4. cildi içerisinde]. thk. Alî b. Abdurraḥmân Bessâm el-Cezâirî. Kuveyt: Dârü’ḍ-ḍiyâ, 2011.
• Debûsî. Ebû Zeyd ‘Ubeydullâh b. ‘Umer b. Îsâ. Taḳvîmü’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Mays. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2007.
• Dîb, Abdül‘aẓîm Maḥmûd. “Tevṭie”. [Cüveynî] el-Ġıyâṣî/Ġıyâṣü’l-ümem fî İltiyâṣi’ẓ-ẓulem. thk. Abdül‘aẓîm Maḥmûd ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2011, 65-189.
• Duman, Soner. İlk Dönem Hanefî Usûlünde İllet Tartışmaları. İstanbul: Kitâbî Yayınevi, 2010.
• Ebyârî, Alî b. İsmâ‘îl. et-Taḥḳīḳ ve’l-beyân fî şerḥi’l-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Alî b. Abdurraḥmân Bessâm el-Cezâirî. 4 cilt. Kuveyt: Dârü’ḍ-ḍiyâ, 2011.
• Firkâḥ, Tâcüddîn Abdurraḥmân b. İbrâhîm el-Fezârî. Şerḥu’l-Veraḳāt li İmâmi’l-Ḥarameyn el-Cüveynî. thk. Sâre Şâfî el-Hâcirî. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2005.
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed eṭ-Ṭûsî. el-Menḫûl min ta‘lîḳāti’l-uṣûl. thk. Nâcî es-Süveyd. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye, 2008.
• Ġazâlî. el-Müstaṣfâ min ‘ilmi’l-uṣûl. thk. Muḥammed Süleymân el-Eşḳar. 2 cilt. Dımaşk: Müeessesetü’r-risâle, 2012.
• İbn İmâm el-Kâmiliyye, Kemâlüddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Abdurraḥmân b. Alî el-Mıṣrî eş-Şâfi‘î. Şerḥu’l-Veraḳāt fî ‘ilmi uṣûli’l-fıḳh ‘alâ Veraḳātı Ebi’l-Me‘âlî el-Cüveynî. thk. Muṣṭafâ Maḥmûd el-Ezherî. Riyad: Dârü İbni’l-Ḳayyim, 2008.
• İbnü’l-Ḥâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn ‘Uṣmân b. ‘Umer b. Ebû Bekr b. Yûnus. el-Muḫtaṣar. [İṣfehânî’nin Beyânü’l-muḫtaṣar şerḥü muḫtaṣar İbni’l-Ḥâcib adlı şerhiyle birlikte]. thk. Alî Cum‘a Muḥammed. 2 cilt. Kahire: Dârü’s-selâm, 2004.
• İṣfehânî, Ebü’ṣ-Ṣenâ Şemsüddîn Maḥmûd b. Abdurraḥmân. Beyânü’l-Muḫtaṣar şerḥü Muḫtaṣar İbni’l-Ḥâcib. thk. Alî Cum‘a Muḥammed. 2 cilt. Kahire: Dârü’s-selâm, 2004.
• Kefrâvî, Es‘ad Abdülġanî es-Seyyid. el-İstidlâl ‘inde’l-uṣûliyyîn. thk. Alî Cum‘a Muḥammed. Kahire: Dârü’s-selâm, 2009.
• Maḥallî, Celâlüddîn Muḥammed b. Aḥmed eş-Şâfi‘î. Şerḥu’l-Veraḳāt fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ḥüsâmüddîn b. Mûsâ Afâne. Riyad: Mektebetü ‘ubeykân, 2006.
• Mennûn, Îsâ. Nibrâsü’l-‘uḳūl fî taḥḳīḳi’l-ḳıyâs ‘inde ‘ulemâi’l-uṣûl. Kahire: Maṭba’atü’t-teḍâmüni’l-eḥvâ, 1345.
• Meyyâde, Muḥammed Ḥüseyn. et-Ta‘lîl bi’ş-şebeh ve eṣerüh fi’l-ḳıyâs ‘inde’l-uṣûliyyîn. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 2001.
• Okur, Kâşif Hamdi. İslam Hukuk Metodolojisinde Münâsebet Kavramı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Râzî, Faḫrüddîn Muḥammed b. ‘Umer b. Ḥüseyn. el-Maḥṣûl fî ‘ilmi uṣûli’l-fıḳh. thk. Tâhâ Câbir el-Alvânî. 3 cilt. Kahire: Dârü’s-selâm, 2011.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muẓaffer Manṣûr b. Muḥammed b. Abdülcebbâr. Ḳavâṭi‘ü’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muḥammed Ḥasen İsmâ‘îl eş-Şâfi‘î. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1997.
• Sevgili, M. Macit. Cüveynî’nin Kıyâs Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Şelebî, Muḥammed Muṣṭafâ. Uṣûlü’l-fıḳhi’l-İslâmî el-muḳaddimetü’t-ta‘rîfiyye bi’l-uṣûl ve edilleti’l-aḥkâm ve ḳavâ‘idi’l-istinbâṭ. Beyrut: Dârü’n-nehḍati’l-‘Arabiyye, 2010.
• Şinḳīṭî, Aḥmed Maḥmûd Abdülvehhâb. el-Vaṣfü’l-münâsib li şer‘i’l-ḥükm. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1415.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf el-Fîrûzâbâdî. el-Lüma‘ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muḥyiddîn Dîb Mustu, Yûsuf Alî Büdeyvî. Dımaşk: Dârü İbn Keṣîr, 2011.
• Şîrâzî. Şerḥu’l-Lüma‘. thk. Abdülmecîd et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-ġarbi’l-İslâmî, 1988.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Mûsâ b. Dahhâk. Sünenu’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 cilt. Mısır: Matba‘atu Mustafâ Bâbî Halebî,1975.
• Turay, Fatih. Gazzâlî’nin Kıyâs Anlayışında Münâsebe Kavramı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Uṣeymîn, Muḥammed b. Ṣâliḥ. Şerḥu naẓmi’l-Veraḳāt fî uṣûli’l-fıḳh. Demmam: Dârü İbni’l-Cevzî, 1427.
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî Öncesi Makâsıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 28 (2005), 93-123.
• Yılmaz, Ömer, “Cüveynî’nin Makâsıd Düşüncesi”, Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., no: 226, İstanbul (2009), s. 129-136.
• Zerkeşî, Ebû Abdullâh Bedrüddîn Muḥammed b. Bahâdır b. Abdullâh eş-Şâfi‘î. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muḥammed Muḥammed Tâmir. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2007.