19. YÜZYIL ORTA ASYA TÜRK ŞEHİRLERİ HAKKINDA İZLENİMLER

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 15 - 39, 31.12.2019

Arzu Erman

Öz

Orta Asya’da Seyhun ve Ceyhun ırmakları
arasında kalan ve Maveraünnehir olarak da isimlendirilen bölge, Türklerin yoğun
olarak yaşadıkları bir bölgedir. Burada çok erken dönemlerden itibaren pek çok
şehir kurulmuş ve bu yerleşim alanları üstlendikleri çeşitli işlevlerle tarihte
mühim roller oynamışlardır. Bu şehirleri, çeşitli zamanlarda farklı kültür
alanlarına mensup gezginler, çeşitli vesilelerle ziyaret etmişlerdir. Burada bu
gezginlerin eserleri ışığında bölgedeki şehirler ele alınmıştır. 19. yüzyıl ise
Batı dünyasında modernleşme olarak adlandırılan bir dönemdir. Nitekim Batı
dünyası, bu süreçte görece kendisinin gerisinde kalanlar üzerinde siyasi,
ekonomik ve kültürel hegemonya kurma çabası içinde olmuştur. Bu bağlamda Avrupa
dışında kalan birçok ülke doğrudan Batı’nın birer sömürgesi durumuna gelmiştir.
Dolayısıyla bu yüzyıl, bölgenin geleneksel dönemi ile değişim dönemi arasında
karşılaştırma yapma fırsatı sunmaktadır. Çalışmada öncelikle Maveraünnehir
bölgesinde, politik, ekonomik ve sosyo-kültürel koşulların şehirleşmeyi nasıl
etkilediği ve şehirlere hangi fonksiyonları yüklediği sorusuna cevap
aranacaktır. Ardından Max Weber’in “The City” adlı eserindeki sosyolojik
açıklamaları ile kabul gören “Occidental
City” (Batı Şehri) ve “Oriental City” (Doğu Şehri) kavramsallaştırması
eşliğinde Orta Asya’daki şehirlerin kurumsal özellikleri belirlenecektir. Çalışmada
temel kaynak olarak bölge giden kişilerin seyahatnameleri seçilmiştir. Metin
yazarı ile metin arasındaki ilişkiden yola çıkılarak metinde anlatılanlar,
satır aralarına gizlenenler veya varılan hükümler değerlendirilerek tarih
anlatısının analizi yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Batı Şehri, Doğu Şehri, Türk Şehri, 19. Yüzyıl, Maveraünnehir

Kaynakça

• KaynakçaI-Kaynak Eserler BABÜR (2000). Babürnâme Babür’ün Hatıratı. Haz.R.R.Arat, Ankara: T.C.Kültür Bakanlığı Yayınları.BACON, E.E. (t.y). Esir Orta Asya. Çev. T .Say, İstanbul: Tercüman Yayınları.BAİLY, F.M. (1921). “A Visit to Bokhara in 1919”. The Geographical Journal. 57 (2)75-87.BİGİ, M.Z. (2005). İstanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat. Haz. A. Kanlıdere, İstanbul: Kitabevi Yayınevi.BONVALOT, G. (t.y). Esir Yurt Orta Asya. Çev. M.R. Uzmen, İstanbul: Tercüman Yayınları.BURNABY, F. (2005). A Rıde to Khiva Travels and Adventures in Central Asia. New York: Oxford University Press.BURNES, A. (1992). Travels into Bokhara Being The Account of a Journey From İndia to Cabool Tartary and Persia. New Delki Madras: Asia Educational Services.CLAVİJO, R.G. (2007). Timur Devrinde Kadis’den Semerkand’a Seyahat. Çev. Ö.R. Doğrul, İstanbul: Kesit Yayınları.İBN BATUTA TANCİ, E.A.M. (2004). İbn Batuta Seyahatnamesi I. İnc ve Notlar. A. Sait Aykut, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.JENKİNSON, A. (1886). Early Voyages and Travels Russia and Percia. V.1, London.MAC GAHAN, I. A. (1995). Hive Seyahatnamesi ve Tarihi Musavver. Çev. Kolağası Ahmed, Haz. İ.Aka, M.Ersa, İzmir: Akademi Kitabevi.MEAZZE, F. (1864-1865). Trade of Bokhara. Prooceeding of the Royal Geographical of London. 9 (2): 71.MEHMED EMİN EFENDİ (2007). İstanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat. Haz. R. Akdemir. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.MOHAN LAL. (1977). Travels in the Punjab, Afganistan and Turkistan to Balk, Bokhara and Herat. İndia:K.P. Bagchı &Company.MURAV’YOV, N. (1977). Journey to Khiva through the Turkoman Country. London: Oguz Press.PAZUKHİN, B. A. (1876-1877). A Voyage to Uzbegistan in 1671-1672. Prooceeding of the Royal Geographical Society of London. (From Documents Preserved in the Archives of Ministry of Foreign Affairs at Moscow). 21(3): 218-221. London.RİCKMERS, W.R. (1899). “Travelsin Bokhara”, The Geographical Journal.14 (6): 596-617.SCHUYLER, E. (2007). Türkistan Batı Türkistan, Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları. Çev. F.Çetin, H. Çetin, İstanbul: Paradigma Yayınevi.VÁMBÉRY, A. (2004). Sketches of Central Asia. London: Elibron Classics.VÁMBÉRY, A. (2009). Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi. Çev. A.S. Abdülhalim, İstanbul: Kitabevi Yayınevi.2-Başvuru KaynaklarıAYDINLI, O. (2009). “Semerkand”. TDVİA. C.36:481-486. Ankara.BARTHOLD, V.V. (1997). “Taşkent”. MEBİA. C. 12 (1): 38-41. Eskişehir.BURTON, A. (1997). The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550- 1702.London: Curzon Press.CEZAR, M. (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.DEVLET, N. (2008). Unesco Diyalog Yolu İpek Yolu Ekspediksiyon İzlenimleri 19 Nisan- 18 Haziran 1991 (İnsan Faktörü). Dünden Bugüne İpek Yolu Beklentiler ve Gerçekler. Ed. E. Kefeli, A. Taşağıl, N.S. Karagür, Ö.D. Yılmaz. (34-64), İstanbul: Ötüken Yayınları.ERGENÇ, Ö. (1988). “Şehir Tarihi Araştırmaları”. Belleten. C.LII (203): 667-683. Ankara: Türk Tarih Kurumu.ERGENÇ, Ö. (2006). XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu.FİNDLEY, C. V. (2006). Dünya Tarihinde Türkler. İstanbul: Kitabevi Yayınevi.FOURNİAU, V. (2005). Semerkand 1400-1500 Timur’un Vaha Kenti: Bir İmparatorluğun ve Rönesansın Kalbi. Çev. A. Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları.HOLDSWORTH, M. (1959). Turkestan in the Nıneteenth Century A Brief History of the Khanates of Bukhara, Kokand and Khiva. London.KİTAPÇI, Z. (2000). Arapların Türkistan’a Girişi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.KOMATSU, H. (1988). “Osmanlı’da Kent İskanı ve Demografisi (XV-XVIII. Yüzyıllar).”. Talid. C.2: 601- 604. Ankara: Türk Tarih Kurumu.Ö. MERT. (1981). “Amerikalı İki Seyyahın XIX. Yüzyıl Türkistan’ı İle İlgili Eserleri”, Türk Kültürü Dergisi, S.218, ss.185- 213.ÖZCAN, K. (2005). “Orta Asya Türk Kent Modelleri Üzerine Bir Tipoloji Denemesi (VIII. Yüzyıldan XIII. Yüzyıla Kadar). Gazi Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Dergisi. 20 (2): 251-265.ROUX, J.P. (2001). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Çev. L. Aslan. İstanbul: Kabalcı Yayınları.SAİD, E.W. (2006). Şarkiyatçılık Batı’nın Şark Anlayışları. Çev. B. Ünler. İstanbul: Metis Yayınları.SARAY, M. (1998). “Hive Hanlığı”. TDVİA. C.18: 167-170.İstanbul.SCHAEDER, H.H. (1980). “Semerkand”. MEBİA. C. 10: 468-471. İstanbul.SEZER, B. (1979). Asya Tarihinde Su Boyu Ovaları ve Bozkır Uygarlıkları, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basımevi: İstanbul.SEYHANOĞLU, M.F. (2010). “An Ottoman Occidentalist in Central Asia: Mehmed Emin Efendi meets the Turkmen Trıbes in 1877”. Centro Argentino de Esudios İnternacionales. S.1: 1. Erişim: 09.09.2010. (www.caei.com.ar).SÜMER, F. (1993). Eski Türklerde Şehircilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu.ŞEŞEN, R. (1992). “Buhara”, TDVİA. C.6: 363-367. İstanbul.ŞEŞEN, R. (2001). İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.UĞUR, Y. (2005). “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar. Talid. C.3 (6): 9-26. İstanbul.WEBER, M. (2003). Şehir Modern Kentin Oluşumu. Çev. M. Ceylan. İstanbul: Bakış Yayınları.WEBER, M., TÖNNİES, F., SİMMEL, G. (2005). Şehir ve Cemiyet. Haz. A. Aydoğan. İstanbul: İz Yayıncılık. WHİTMAN, J. (1956). “Turkestan Cotton in İmperial Russia”. American Slavic and East European Review. 15 (2): 190-205.ZARCONE, T. (2001). Yasak Kent Buhara 1830- 1888 Bir Efsanenin Fethinde Modern Batı, Çev. A. Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları.