GEÇ OSMANLI’DA TİYATROYA TEPKİLERİN GÖLGESİNDE ŞEHZADEBAŞI’NDA KÂGİR TİYATRO BİNALARININ İNŞA SÜRECİ

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 27 - 56, 30.06.2023

Oya Şenyurt

https://doi.org/10.47088/utad.1286874

Öz

Osmanlı döneminde 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında sansür uygulamaları ve halkın tiyatroya olan tepkilerinin gölgesinde tiyatro binalarının inşaatları gerçekleştirilmiştir. Tepkiler ve sansüre rağmen tiyatro seyircisi tiyatroya gitmekten vazgeçmemiş ve özellikle 1886 yılından itibaren Şehzadebaşı tiyatroları Ramazan eğlenceleri ile özdeşleşen ve Ramazan gecelerinin en vazgeçilmez mekânları haline gelmiştir. Şehzadebaşı bölgesinde geçici, kaldırılabilir ve çoğunlukla “palanka” ya da “salaş” olarak ifade edilen strüktürler tiyatro olarak kullanılmıştır. Bu yapılar insan yüküne ve yangına karşı devamlı kontrol altında tutulmuşlar ve süreleri Ramazan ayıyla sınırlı olduğundan zaman geçirilmeden yıkılmaları istenmiştir. Salaş yapıların etrafının kâgir duvarlarla çevrilerek ve mevcudu genişletmeden kullanılması ve yangın önlemlerinin alınması gerekmiştir. Ancak 1899 yılındaki bir kararla kâgir olarak yeniden inşaları gündeme gelmiş, pek çok tiyatro sahibinin maddi güçlükler içinde olmasına rağmen 20. yüzyılın ilk çeyreğinde yapıların kâgir olarak inşası gerçekleşmiştir. Bu çalışmada tiyatro seyircisinin yoğun ilgi gösterdiği Şehzadebaşı bölgesinde bulunan geçici ve salaş tiyatroların yapısal denetimleri ve kâgir olarak yeniden inşalarına ilişkin süreç arşiv belgeleri ışığında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Direklerarası, Osmanlı, Ramazan, Şehzadebaşı, Tiyatro

IN THE SHADOW OF REACTIONS TO THE THEATER IN THE LATE OTTOMAN CONSTRUCTION PROCESS OF MASONRY THEATER BUILDINGS IN ŞEHZADEBAŞI

Öz

In the late 19th and early 20th centuries, the construction of theater buildings was carried out in the shadow of censorship practices and public reaction to the theatre. Despite the reactions and censorship, the theater audience did not give up going to the theater, and especially since 1886, Şehzadebaşı theaters became the most indispensable places of Ramadan nights, identified with Ramadan entertainments. In the Şehzadebaşı region, temporary, removable structures often referred to as "redoubt" (palanka) or "shabby" (salaş) were used as theaters. These structures were constantly kept under control against human load and fire, and since their duration was limited to the month of Ramadan, they were requested to be demolished without delay. It was necessary to use the shabby (salaş) buildings by surrounding them with masonry walls and without expanding the existing building and to take fire precautions. However, with a decision in 1899, their reconstruction as masonry came to the fore, and despite the financial difficulties of many theater owners, the buildings were built as masonry in the first quarter of the 20th century. In this study, the process of structural inspections and reconstruction as masonry of temporary and shabby (salaş) theaters in the Şehzadebaşı region, where theater audiences show great interest, has been examined in the light of archive documents.

Anahtar Kelimeler

Theatre, Direklerarası, Şehzadebaşı, Ottoman, Ramadan.

Kaynakça

• Ahmet Fehim Bey’in Hâtıraları, Haz.. Hafi Kadri Alpman, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
• And, Metin, Başlangıcından 1983’e Türk Tiyatro Tarihi, 11. B., İletişim Yayınları, İstanbul 2022.
• And, Metin, Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu 1839-1908, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1972. Aksel, Malik, İstanbul’un Ortası, 4. B., Kapı Yayınları, İstanbul 2019.
• Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’da Gösteri Sanatları, TC. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2015.
• Aşık, Fadime, Osmanlı İstanbul’unda Ramazan Kültürü ve Ramazan Sofraları, Y. L. Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2019.
• Basiretçi Ali Efendi, İstanbul Şehir Mektupları, Haz.: Nuri Sağlam, Erdem, İstanbul 2017.
• Bezci, Gül, Osmanlı Toplumunda Ramazan Kültürü, Y.L. Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2018.
• Bıcık, Ömer Kerim, “Tiyatro Tarihimizden Bir Sayfa: 1908 de Osmanlı Tiyatrosu”, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, S.. 12, 1979, ss. 82-84.
• Koçu, Reşad Ekrem, “Eski Ramazanların Gözde Eğlence Yeri: Direklerarası”, Hayat Tarih Mecmuası, S.:10, 1974, ss. 64-65.
• Mamalı, Taybuğa, “Geç Osmanlı İstanbul’unda Tiyatrolar ve Denetim”, Toplumsal Tarih Dergisi, 2020, ss. 16-22.
• Mazak, Ferda, “Eski Bir. Kültür Adası Olarak Direklerarası”, 3. Uluslararası Tarihi Yarımada Sempozyumu, İstanbul 2008, ss. 176-185.
• Nagata, Yuzo, “Son Dönem Osmanlı İstanbul’unda Tiyatro”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 19. sayı [Prof. Dr. Mücteba İlgürel’e Armağan], İstanbul 2008, ss. 327-346.
• Öner, Aybüke, Toplumsal Etkenler Bağlamında Erken Cumhuriyet Dönemi Temsil Salonlarının Mimari Analizi (1923-1950), Y. L. Tezi, Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli 2023.
• Ülkütaşır, M. Şakir, “Eski İstanbul Ramazanlarında Laleli, Divanyolu, Direklerarası Gezinti (Piyasa) ve Eğlenceleri (Halk temaşası)” 1, Sivas Folkloru Aylık Folklor Dergisi, S.: 65, 1978, ss. 3-5.
• Arşiv Belgeleri (Başkanlık Osmanlı Arşivi [BOA])