Occupation and Title Names Mentioned in the Documents of the Turkistan Khanates

Yıl 2020, Sayı: 15, 1 - 30, 23.06.2020

Naciye Karahan Kök

https://doi.org/10.46400/uygur.728108

Cited By: 1

Öz

In this study, it was aimed to determine the traces and reflections of social andcultural life in the Khanate of Bukhara (1599-1685), Khanate of Khiva (1704-1920), and Khanate of Kohand (1710-1876), which were called as the Turkistan khanates, based on the vocabulary of documents of the khanates written in Persian ad Eastern Turkish languages, within the context of titles and occupations. Occupation and title names were determined using soyurgal yarliq, yarliq-i Ǿâlîler, tarhanlik yarliq and bitiks mentioned in A Collection of Tarkhan Yarlīqs from the Khanate of Khiva published by W. Wood in 2005, Documents from the Khanate of Khiva, 17-19th Centuries published by Yuri Bregel in 1966, and Jannatkhon Asqarova’s master’s thesis entitled as A Review on Language and Style of the Correspondences of Turkistan Khanates. Before proceeding to occupation names in the aforementioned works, technical terms in the diplomacy of Turkistan khanates such as yarliq, tarhanlik yarliq, soyurgal yarliq, hukm-i ‘alî, emr-i ‘âlî and bitik, were emphasized and then occupations and titles in these documents were subjected to a classification according to fields of occupation. Every occupation and title name subjected to the classification was also examined in terms of structure and origin and it was aimed to perform a whole assessment regarding relevant name. Structure examinations were primarily based on the data in certain Turkish etymological dictionaries. Present specific studies on occupation and title names were also mentioned. No attribution was made to any reference in studies whose morphological structure was explicit enough not to leave any doubt. The arrangement of occupation and title names was performed in alphabetical order. At the end of the study, it was endeavored to seek an answer to the questions; Which occupation and title names were used in the Turkistan khanates? What kind of needs did they meet? What were the effects and role of occupations and titles on people of the Turkistan khanates? Which language rules were pursued in the establishment of the khanates? 

Anahtar Kelimeler

Turkistan Khanates, Yarliq, Bitik, Occupations, Titles

Türkistan Hanlıklarına Ait Belgelerde Geçen Meslek ve Unvan Adları

Öz

Bu çalışmada Türkistan hanlıkları olarak adlandırılan Buhara (1599-1685), Hive (1704-1920) ve Hokand Hanlıklarına (1710-1876) ait, Farsça ve Doğu Türk yazı diliyle yazılmış belgelerin söz varlığından hareketle dönemin sosyal ve kültürel hayatının izleriyle yansımalarının unvan ve meslekler bağlamında tespit edilmesi amaçlanmıştır. Unvan ve meslek adları tespit edilirken W.Wood’un 2005’te yayınladığı A Collection of Tarkhan Yarlīqs from the Khanate of Khiva, Yuri Bregel’in 1966’da neşrettiği Documents from the Khanate of Khiva, 17-19th centuries adlı çalışmalarıyla Jannatkhon Asqarova’nın Türkistan Hanlıkları Yazışmaları Dil ve Üslup İncelemesi başlıklı yüksek lisans tezinde yer alan soyurgal yarlık, yarlıg-ı Ǿâlîler ve tarhanlık yarlıklarıyla bitiklerden yararlanılmıştır. Söz konusu çalışmalardaki meslek adlarına geçmeden önce Türkistan hanlıkları diplomatikasındaki yarlık, tarhanlık yarlığı, soyurgal yarlık, hükm-i ‘alî, emr-i ‘âlî ve bitik gibi teknik terimler üzerinde durulup ardından bu belgelerdeki unvan ve meslekler uğraşı alanlarına göre bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Sınıflandırmaya tabi tutulan her unvan ve meslek adı aynı zamanda yapı ve köken bakımından da incelenerek ilgili ad hakkında topluca bir değerlendirmenin yapılması amaçlanmıştır. Yapı incelemelerinde öncelikle Türkçenin belli başlı etimolojik sözlüklerindeki veriler esas alınmıştır. Unvan ve meslek adlarıyla ilgili çok özel bir çalışma varsa ona da değinilmiştir. Morfolojik yapısı şüpheye yer bırakmayacak kadar açık olanlarda herhangi bir kaynağa atıf yapılmamıştır. Unvan ve meslek adlarının sıralanmasında ise alfabetik sıralama yolu tercih edilmiştir. Çalışmanın sonunda Türkistan hanlıklarında hangi meslek ve unvanların kullanıldığı, bunların hangi tür gereksinimleri karşıladıkları, meslek ve unvanların Türkistan hanlıklarındaki halk üzerindeki etkisi ve yeriyle kuruluşunda hangi dil kurallarının gözetildiği sorularına cevap aranmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan Hanlıkları, Yarlık, Bitik, Meslekler, Unvanlar

Kaynakça

• Abuş.: (1972). Abuşka Sözlüğü. (Haz. Besim Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ADİL (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti IV. Baqı: Şerq-Qerb.
• ALTAYLI, Seyfettin. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I-II. İstanbul: MEB Yayınları.
• ARAT, Reşid Rahmeti. (1939), “Fatih Sultan Mehmed’in Yarlığı”, Türkiyat Mecmuası, c. VI: 286-322.
• ARAT, Reşit Rahmeti. (1979). Kutadgu Bilig III (İndeks). (Haz.: Kemal Eraslan, Osman F.Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• ARAT, Reşid Rahmeti. (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur Vekayi Babur’un Hâtıratı, Cilt: II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ASQAROVA, Jannatkhon. (2015). Türkistan Hanlıkları Yazışmalarının Dil ve Üslup İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ATA, Aysu. (1997). Rabguzi Kısasü’l-Enbiya II-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ATA, Aysu. (2008). Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın Tüm Makaleleri-I. İstanbul: Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı.
• ATASOY, Okan Faysal. (2017). Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıklar ve Hatlar I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BÂBÜR, Gazi Zahir ed-din Muhammed. (2006). Baburnâme. (Çev. Reşit Rahmeti Arat). İstanbul.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, Fatma Sema. (2011), ‛Ali Şir Nevâyi: Muḥākimetü ’l-Luġateyn İki Dilin Muhakemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BATTAL, Abdullah. (1997). İbni-Mühennâ Lûgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAYRAKTAR, Nesri. (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BREGEL, Y. (2007). Documents from the khanate of Khiva (17th-19th centuries).Bloomington, Indiana: Indiana University Denis Sinor Institute for Inner Asian Studies.
• CAFEROĞLU, Ahmet. (1934). “Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istılahları”. Türkiyat Mecmuası. C. IV. s. 1-43.
• CLAUSON, Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
• CLEAVES, Francis W. (1953). “Daruga and Gerege”. Harvard Journal of Asiatic Studies. Cambridge, No: XVI, s.237-259.
• COURTEİLLE, Pavet de. (1870). Dictionnaire turc-oriental. Destine principalement a facilite la lecture des ouvrages de Bâbur, d’Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir Nevâi. Paris.
• DEVELLİOĞLU, Ferit. (1990). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• DTO.: Courteille, Pavet de (1870). Dictionnaire turc-oriental. Destine principalement a facilite la lecture des ouvrages de Bâbur, d’Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir Nevâi, Paris.
• Eraslan, Kemal (1980), Eski Türkçede İsim-Fiiller, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERDAL, Marcel. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• ERŞAHİN, Seyfettin. (2002). “Türk Hakimiyet Tecrübesine XV. Yüzyıldan Bir Örnek: Akkoyunlu Hakimiyet Anlayışı ve Yönetim Yapısı”. TürklerAnsiklopedisi. C.7. Ankara: Yeni Türkiye Yay. 286-307.
• GAYDARCİ, G.A. ve diğerleri (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. (Çev. Abdülmecit Doğru, İsmail Kaynak). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• GÖKSU, Erkan. (2010). Türkiye Selçuklularında Ordu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• GÜZELDİR, Muharrem. (2002), Abuşka Lügati (Giriş-Metin-İndeks). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• HASANZÂDE, İ. (2001). Hükümet-i Türkemanan-ı Karakoyunlu ve Akkoyunluder İran. Tahran: Semt.
• HORST, Heribert. (1956). Die Staatverwaltung der Grosseğuqen und Iran unter den Horezmšhâhs (1038-1231). Wiesbaden.
• İA: (2002).İslam Ansiklopedisi. C.25. s.203.
• KAÇALİN, Mustafa Sinan (2011). Niyâzî Nevâyî'nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, ElLugatu‘n-Neva’iyye ve‘l-İstişhadatu‘l-Cagata’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• KANAR, Mehmet. (2009).Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yay.
• KARIEV, Aııtmamat. (2016). Orta Asya’da İslâm Yargı Teşkilâtı Ve İşleyişi (1709-1876 Hokand Hanlığı Ve 1865-1928 Rus İşgali Süreci Örneği). Yayınlanmamış Doktora Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KOÇ, Kenan. ve diğerleri. (2003). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖK, Abdullah. (2019). Türklerin Entelektüel Mirası Kutadgu Bilig Devlet: Adalet, Kut, Töre. İstanbul: Kesit Yay.
• KÖK, Ali. (2020). Selçuklu Sonrası Anadolu, İran, Irak Ve Kafkasya Sahası Türk Devletlerinde Yazışma Kültürünün Dil Ve Üslûp Yönünden İncelenmesi, Savunmaya Hazır Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad. (1983). İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• KUCUR, Sadi S., (1994). “Debîr”, İslam Ansiklopedisi. C. IX. İstanbul s. 63-64
• KÚNOS, Ignácz. (1902). Sejx Sulejman Efendi’s Cagataj-osmanisches Wörterbuch (Şeyh Süleyman Efendi’nin Çağatayca-Osmanlıca Sözlüğü. Budapest.
• KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri. (2002). “Kâtipé”. İslâm Ansiklopedisi, Test Yayını, s. 53-55.
• LÇ.: (1298).Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. Şeyh Süleyman Efendi Buhârî. İstanbul.
• LESSİNG, F. D. (1960). Moğolca-Türkçe Sözlük.(Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• LEVİTSKAYA, I. (2000). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov VI. Moskova: Akademiya Nauk.
• MANZ, Beatrice Forbes. (1985). “The Office of Darugha Under Tamerlane”, Türklük Bilgisi Araştırmaları (Journal of Turkish Studies), 9, s. 59-69.
• MARUFOV, Z.M. (1981). Üzbek Tilining İzohli Lugati I-II. Moskova: İzdatelstvo Russkiy Yazık.
• NECİP, Emir Necipoviç. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü.(Çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi. (2019). Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar (Kaynaklar ve Araştırmalar). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ÖZYETGİN, Ayşe Melek. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZYETGİN, Ayşe Melek. (2004). Eski Türk Vergi Terimleri, Ankara: KÖKSAV Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 4.
• ÖZYETGİN, Ayşe Melek. (2005). Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• RAQUETTE, Gustaf Richard. (1930). “Eıne Kaschgarısche Waqf-urkunde aus der Khodscha-zeıt Ost-Turkestans”. Lunds Unıversıtets Årsskrıft. N. F. Avd. 1. Bd. 26. Nr 2, Lund: C. W. K. Gleerup; Leıpzıg: Otto Harrassowıtz, ss.3-24.
• RÄSÄNEN, Martti. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuch der Türksprachen. Helsinki.
• SCHURMANN, H. F. (1956). “Mongolian Tributary Practices of The Thirteenth Century”. Harvard Journal of Asiatic Studies, Volume 19, İssue 3/4, s.304-389.
• Seng.: (1960). Muĥammad Mahdî Xān. Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language. (Yay. Clauson).GMS. New Series XX. London.
• SHK I: (2020). Sibir Hanlığı Kronikleri I Yesipov Kroniği. (tercüme ve notlandırma: Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak, Zafer Sever, Harun Aslantürk). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• STEINGASS, F. (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London.
• ŞEN, Serkan. (2007). Orhon, Uygur ve Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ŞİŞMAN, Şenay Rabia. (2012), Firdevsü’l-İkbāl Giriş-Transkripsiyonlu Metin (Vr. 336a-523a). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• TDK: (1996). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK: (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• THACKSTON. (1993). Zahiruddin Muhammad Babur Mirza Bâburnâma. Chaghatay Turkish Text with Abdul-Rahim Khankhanan’s Persian Translation. (Turkish Transcription, Persian Edition and English Translation by W. M. Thackston, Jr) Harvard University: Sources of Oriental Languages and Literatures.
• TEKİN, Talat ve diğerleri (1995). Türkmence Türkçe Sözlük, Ankara: Simurg Yayınları.
• TERES, Ersin. (2009). Çağataycada Söz Yapımı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TEZCAN, Semih. (1981). “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”. Belleten. C. XLV/II. S. 178. s.23-78.
• TMEN: Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. I-II-III-IV.
• TOGAN, A. Zeki Velidî. (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi. TOPARLI, Recep, ve diğerleri (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TURAN, Refik (2002). “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Teçkilât”. Türkler VII. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• USMANOVA, M. Iu. (1964). “O termine kūrūġmāl”. Narody Azii i Afriki. No. 4, s. 107-109.
• UTİL: (1999). Uygur Tiliniñ İzahlik Lugiti. Urumçi: Şinciañ Helk Neşriyati.
• VÁMBÉRY, Hermann. (1867). Čagataische Sprachstudien. Leipzig.
• VÁSÁRY, István. (1987). Az Arany Horda Kancellárıáya. Budapest: Körösi Csoma Társaság.
• VLADİMİRTSOV, Boris Yakovloviç. (1929). “Moğolca Nökür”. DAN-B, s. 287-288.
• WOOD, W. (2005). A Collection of Tarkhan Yarlïqs from the Khanate of Khiva.
• YAĞLI, Ali Rıza.(2014). Timurlu Devleti’nde Vezîrler Ve Vezîrlik Kurumu. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YUDAHİN, K.K. (1998). Kırgız Sözlüğü I-II. (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YÜKSEL, Musa Şamil. (2009). Timurlularda Din-Devlet İlişkisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ZÂDE, R. (1968). İz İstorii Sredno-Aziatsko-İndiyskih Svyazey Vtoroy Polovini XIX-Naçala XX Veka, Taşkent.