The Establishment of Free Republican Party and the Following Developments According to the British Embassy Reports

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: Prof. Dr. Süleyman Büyükkarcı Özel Sayısı, 197 - 245, 31.12.2021

Funda Selçuk Şirin

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1014579

Öz

Under the influence of the economic crisis affecting the whole world in the 1930s, Turkey developed a range of solutions to mitigate the effects of the crisis.The Free Republican Party, which was established in August 1930 and closed in the same year, was actually one of the measures against the crisis. The Free Republican Party was established by Atatürk, and was also closed by him as the political power.In the days when there was an external pressure on the authoritarian appearance of the young republic, the party was established with the aim of changing this situation. There were also reasons for the establishment of the Free Republican Party except these two conditions. Searching for new sources for the economy, and meeting the credit need of Turkey which could not especially ensure the foreign trade balance were also effective external factors. There is no doubt that one of the most effective reasons for the establishment of the party was to prevent the growingdissatisfaction of the economic crisisafter the Progressive RepublicanParty experience and to prevent this situation from turning into an oppositional movement.
Established as a guided opposition party, the Free Republican Party created a profound influence on Turkish political life, despite its short 99-day life span.The party was intensely supportedby the masses of and pushed for the power.It may even be mentioned by a Free Republican Party movement because of this influence. The establishment of the Free Republican Party and subsequent developments will be evaluated in the light of British archive documentsin our work. The information and interpretations obtained from the documents will be compared with the existing literature on the Free Republican Party. Especially embassy officials followed the establishment of the Free Republican Party and the subsequent developments with interest and prepared detailed reports. The evaluations of the British authorities will contribute to the literature on the Free Republican Party by setting out new and different points of view about the subject.

Anahtar Kelimeler

The Free Republican Party, the British Embassy Reports, Atatürk, İsmet İnönü, Fethi Okyar

İngiliz Elçilik Raporlarına Göre Serbest Cumhuriyet FIrkanın Kuruluşu ve Sonrasında Yaşanan Gelişmeler

Öz

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk demokrasi tarihi Sosyal Bilimcilerin daima dikkatini çekmiştir. Tarihçiler uzun tarihsel süreçte saltanattan demokrasiye doğru evrilişte nelerin değiştiği ve nelerin sabit kaldığını anlamaya çalışmışlardır. Türk demokrasi tarihinde üzerine en çok çalışılan deneyimlerden birisi şüphesiz Serbest Cumhuriyet Fırkası’dır. Tarihyazımında genç Cumhuriyetin erken döneminde tek parti yönetimine karşı çok partili hayata geçişin ikinci denemesi olarak nitelendirilirken SCF diğer taraftan Atatürk-İsmet (İnönü)Paşa arasındaki gerilimin Atatürk lehine sonuçlanması için atılan öznel bir teşebbüs olarak değerlendirilirken küresel dünyanın bir parçası olan Türkiye’nin 1929 ekonomik buhranına karşı verdiği bir tepki olarak da analiz edilmiştir.
Bir muhalefet partisi olarak kurulan SCF, 99 günlük kısa ömrüne rağmen Türk siyasal hayatında derin bir tesir yaratmıştır. Parti, yoğun bir kitle desteği görmüş ve iktidarı zorlamıştır. Hatta bu etki nedeniyle bir SCF hareketinden dahi bahsedilebilir. SCF deneyimi tarihyazımında sadece dönem anlatıları, dönem basını ve Türk arşiv belgelerine dayanarak yazılmıştır. Oysa SCF’yi kuruluşundan itibaren adım adım takip eden İngiliz elçilik raporları gözden kaçmıştır. Biz bu çalışmamızda SCF’nin kuruluşu ve sonrasında yaşanan gelişmeleri ve SCF tarihyazımındaki farklı söylem ve paradigmaları söz konusu İngiliz belgeleri ile karşılaştırarak paralellik ve karşıtlık üzerinden SCF tarihyazımına katkı sağlamayı amaçlıyoruz.

Anahtar Kelimeler

SCF, İngiliz Elçilik Raporları, Atatürk, İsmet İnönü, Fethi Okyar

Kaynakça

• İngiliz Elçilik Raporları: The National Archives, Foreign Office FO, 371/14584, FO, 371/14585, FO, 371/15376
• Resmi Kaynaklar: Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt ceridesi (TBMMZC)
• Abalı, Ali, Cumhuriyet İle Özdeşleşmiş Bir Hayat, Yunus Nadi Abalıoğlu, Telgrafhane Yayınları, İstanbul 2016.
• Ağaoğlu, Ahmet Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
• Ahmad, Feroz , Demokrasi Sürecinde Türkiye 1945-1980, Hil Yayınları, İstanbul, 2010.
• Albertini, J.M., Ekonomik Sistemler (Uygulamada Kapitalizm ve Sosyalizm), Çev.Cafer Unay, Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa 1990
• Ali Arslan, “İngiliz S.C. Wyatt’ın Türkiye’deki Mali Danışmanlığına Tayin Teşebbüsü ve İngilizlerin Bu konudaki Çabaları” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü
• Dergisi, Sayı: 16, İstanbul 1998, s. 159-176.
• Altay, Fahrettin, 10 Yıl Savaş ve Sonrası, İnsen Yayınları, İstanbul 1970.
• Arslan, Ali, “İngiliz S.C. Wyatt’ın Türkiye’deki Mali Danışmanlığına Tayin Teşebbüsü ve İngilizlerin Bu konudaki Çabaları” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü
• Dergisi, Sayı: 16, İstanbul 1998, s. 159-176.
• Atay, Falih Rıfkı Atay, “Yeni Fırka Doğarken”, Hakimiyeti Milliye, 17 Ağustos 1930.
• Atay, Falih Rıfkı, “Çöküntü”, Hakimiyeti Milliye, 5 Eylül 1930.
• Atay, Falih Rıfkı, “Hiçbir Tehlike Yoktur”, Hâkimiyeti Milliye, 4 Eylül 1930.
• Atay, Falih Rıfkı, “Sivas Nutku”, Hakimiyeti Milliye, 2 Eylül 1930
• Atay, Falih Rıfkı, “Tehlike Nerede”, Hakimiyeti Milliye, 8 Eylül 1930.
• Atay, Falih Rıfkı, “Uçurum”, Hakimiyeti Milliye, 28 Ekim 1930.
• Atay, Falih Rıfkı, “Uçurumun Dibinde”, Hakimiyeti Milliye, 11 Kasım 1930.
• Atay, Falih Rıfkı, Çankaya Atatürk Devri Hatıraları, Dünya Yayınları, II. Cilt, İstanbul 1961.
• Ateş, Toktamış, Türk Devrim Tarihi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1980.
• Avşar, Abdülhamit, Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Kitapevi Yayınları, İstanbul 1998.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Menderesin Dramı, Remzi Kitapevi, İstanbul 1969.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam, 3. Cilt, Remzi Kitapevi, İstanbul 1965.
• Balkaya, İhsan Sabri, Ali Fethi Okyar, TTK Yayınları, Ankara 2005.
• Başar, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan sonra Türkiye, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Ankara 1981.
• Boratav, Korkut , Türkiye’de Devletçilik, y.y. Ankara, 1982
• Burke, Peter, “Olaylar Tarihi ve Anlatının Geri Dönüşü”, Tarih Yazıcılığında Yeni Bakış Açıları, Derleyen Peter Burke, çev. Turgay Sivrikaya, Islık Yayınları, İstanbul 2020,
• Çanak, Erdem, “Atatürk’ün Yurt Gezilerine Bir Örnek: 1930-1931 Gezisi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı:23 (Mart 2016), ss.128-178.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye’de Demokrasi Tarihi (1839-1950), 2. Cilt, İmge Kitapevi, Ankara 1999
• Celal Bayar Arşivinden Serbest Fırka Anıları, Haz. Emine Gürsoy Naskalı, Doğan Kitap, İstanbul 2015.
• Demirel, Ahmet, Tek Partinin İktidarı Türkiye’de Seçimler ve Siyaset (1923-1946), İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
• Emrence, Cem, 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Erdem, Ufuk, “Serbest Cumhuriyet Fırkasına İlişkin İngiliz Büyükelçiliğinin Değerlendirmeleri”, CTAD, Yıl 12, Sayı 23, (Bahar 2016), s.279-302.
• Forman, James, Andrew Peck, Hallet Huges ve Ma Yue, “A Monthly Econometric Model of the Transmission of the Great Depression Between teh Principal Industrial
• Economies”, Economic Modelling, Volume: 17 (4), December 2000, ss.515-544.
• Giritlioğlu, Fahir, Türk Siyasi tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin Mevkii, Cilt: I, Ankara, 1965.
• Goloğlu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Goloğlu Yayınları, Ankara 1972.
• Grew, Joseph, Atatürk ve Yeni Türkiye, çev. Gülşen Ulutekin, Kamil Yüceoral, Gündoğan Yayınları, Ankara 2003.
• İlmen, Süreyya, Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka, Ahmet Sait Basımevi, İstanbul 1951.
• İnönü, İsmet, Hatıralar, (2. Kitap), Bilgi Yayınevi, Ankara 1987.
• İnönü, İsmet, Defterler (1919-1973), C.I, Haz. Ahmet Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
• İpekçi, Abdi İpekçi, İnönü Atatürk’ü Anlatıyor, Edt. Ömer Şişman Dünya Yayıncılık, İstanbul 1968.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, İletişim Yayınları, İstanbul 1984.
• Karpat, Kemal, Türk Demokrasi tarihi (Sosyal Ekonomik Kültürel Temeller), İstanbul Matbaası, İstanbul 1967.
• Kazgan, Gülten, İktisadi Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, Bilgi Yayınları, İstanbul, 1993.
• Kazgan, Gülten, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2009.
• Kazgan, Gülten, Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2009), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2012.
• Keyder, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1993.
• Kındelberger, Charles P., Cinnet Panik ve Çöküş Mali Krizler Tarihi, Çev. Halil Tunalı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008
• Kinross, Lord, Atatürk: Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Çev: Ayhan Tezel, Sander Yayınları, İstanbul 1980.
• Koçak, Cemil, “1936 Yılında Devlet CHP’ye El Koyduğunda…” Star Gazetesi, 6 Eylül 2014
• Koçak, Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Koçak, Cemil, Tarihin Buğulu Aynası, Timaş Yayınları, İstanbul 2013.
• Krishen, İndra, An Historical Interpretation of the Correspondence of Sir George Russell Clerk, Political Agent, Ambala and Ludhiana, 1831-1943, Culab Chand Kapur, 1952.
• Kuyucuklu, Nazif, İktisadi Olaylar Tarihi, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, İstanbul 1985
• Mumcu, Ahmet, Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1971.
• Néré, Jacques, 1929 Krizi, Çev. Vamık Toprak, Kalite Matbaası, Ankara 1980
• Okyar, Ali Fethi Okyar, Serbest Cumhuriyet Fırkası Nasıl Doğdu Nasıl Fesh Edildi, İstanbul 1987.
• Okyar, Osman ve Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Fethi Okyar’ın Anıları, (Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye), Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1997.
• Öz, Esat, Otoriterizm ve Siyaset: Türkiye’de Tek Parti Rejimi ve Siyasal Katılma (1923-1945), Yetkin Basımevi, Ankara,1996.
• Sertel, Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, Yaylacık Matbaası, İstanbul 1968.
• Sertel, Zekeriya, Hatırladıklarım, Yaylacılık yayınları, İstanbul 1968.
• Shaw, Stanford J.- Shaw Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, E Yayınları, İstanbul 1983.
• Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005.
• Şirin, Funda Selçuk, İmparatorluktan Cumhuriyete Bir Aydın: Falih Rıfkı Atay, Tarihçi Kitapevi, İstanbul 2014.
• Tekeli, İlhan- İlkin, Selim, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası: Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama, TC. Merkez Bankası Yayınları, Ankara 1997.
• Tekeli, İlhan-İlkin, Selim,1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları, ODTÜ İdari Bilimler Fakültesi Yayınları, Ankara 1977.
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınevi, Ankara, 1982
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1952.
• Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931) Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul 1999.
• Turan, İlter, Cumhuriyet Tarihimiz (Temeller, Kuruluşlar, Milli Devrimler), Çağlayan Kitapevi, İstanbul 1969.
• Uran, Hilmi, Hatıralarım, Ankara 1959...
• Us, Asım, Asım Us’un Hatıra Notları (1930-1950) İstanbul 1966.
• Uyar, Hakkı, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitapları, İstanbul 1998.
• Ünal, Oğuz, Türkiye’de Demokrasi’nin Doğuşu, (Tek Parti Yönetiminden Çok Partili rejime Geçiş Süreci), Milliyet Yayınları, İstanbul 1994.
• Wallerstein, Immanuel, Modern Dünya Sistemi, I, Çev. Latif Boyacı, Yarın Yayınları, İstanbul 2012.
• Wallerstein, Immanuel, Modern Dünya Sistemi, II, Çev. Latif Boyacı, Yarın Yayınları, İstanbul 2016.
• Wallerstein, Immanuel, Tarihsel Kapitalizm, Çev. Necmiye Alpay, Metis Yayınları, İstanbul 2016.
• Weiker, Walter F., “The Free Party 1930”, Political Parties and Democracy in Turkey, (Edited by Metin Heper and Jacob M. Landau, I. B. Tauris, New York/London, s. 83-98.
• Weiker, Walter F., Political Tutlage and Democracy in Turkey, Leiden, 1973.
• Weiker, Walter F., The Modernization of Turkey (fromAtatürk to the Present Day) Holmes&Meimer Publishers, New York/London.
• Yetkin, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Karacan Yayınları, İstanbul 1982.
• Zürcher, Erik Jan, “Atatürk ve Muhalefet: 1924’deki Çok Partili Demokrasi”, Savaş Devrim ve Uluslaşma Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005, s.260-265.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• https://www.nobelprize.org/prizes/peace/1934/henderson/biographical/ (Erişim tarihi , 25.06.2019)
• https://www.ukwhoswho.com/view/10.1093/ww/9780199540891.001.0001/ww-9780199540884-e-55094 (Erişim Tarihi04.12.2020