Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Mardin’de Salgın Hastalıklar

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 499 - 527, 26.03.2023

Ahmet İlyas , Lokman Balyen

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1183121

Öz

Salgın hastalıklar toplumsal ve siyasal manada yıkıcı etkiye sahip önemli bir faktördür. Öyle ki bazı durumlarda Allah’ın bir cezası olarak da değerlendirilmiştir. Esasen dünyayla yaşıt olan salgın hastalıklar, bir sebep dolayısıyla ortaya çıkmış ve etkisi farklı şekillerde günümüze kadar devam etmiştir. Osmanlı Devleti de bu salgın hastalıklardan ciddi şekilde etkilenen devletler arasında yer almaktadır. Özellikle de Ortadoğu’nun sınır komşusu olan Mardin, bu konuda mustarip bir kenttir. Mardin, Osmanlı’dan önce de özellikle Suriye, Irak ve Mısır ile gerçekleştirilen sınır ticaretinden dolayı salgın hastalıkların merkezi konumundadır.
Bu çalışmanın amacı geç Osmanlı’dan erken Cumhuriyet’e geçiş sürecinde Mardin’de görülen zührevi hastalıklar ve hastalıklara karşı alınan tedbirleri içermektedir. Bazı hastalıklara geniş yer verilirken, bazı hastalıklar ise etkisi az olduğu için yüzeysel değerlendirilmiştir. Çalışmada Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde görülen salgın hastalıkların Mardin’deki seyri de ele alınmıştır. Çalışmada yöntem olarak Başbakanlık Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi, yerel ve ulusal basın ve hatıralardan yararlanılarak nicel bir yol izlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hastalık, Salgın, Kolera, Veba, Mardin, Hastalık, Salgın, Kolera, Veba, Mardin

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Türkiye Büyük Miller Meclisi Zabıt Cerideleri
• Akşam, Cumhuriyet, T.C. Resmi Gazete, Ulus Sesi, Yeni Sabah
• 15 Eylül-5 Teşrin-i Evvel İstanbul’da İnikad Eden Sıtma Mücadele Komisyonu Mukarrerâtı, İstanbul 1924.
• 2. Mttk (11-13 Teşrievvel) Müzakeratı, İstanbul 1928.
• Abdülgani Efendi, Mardin Tarihi, İstanbul 2007.
• Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İstanbul 1994.
• Altan, Bilal, XIX. Yüzyıl Sonlarında Cizre’de Kolera Salgını ve Yol Açtığı Tahribat. Mukaddime, 10/1 (2019), s. 37-52.
• Arak, F. Şamil, Selçuklular Zamanında Anadolu'da Veba Salgınları, Tarih Araştırmaları Dergisi, 15/26 (1991) s. 27-57.
• Asan, Hakan, Diyarbakır’da Toplum Sağlığını Tehdit Eden Bir Hastalık: 1890 Kolera Salgını. Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu, (2017), Diyarbakır, s. 349-361.
• Aydın, Suavi,- Emiroğlu, Kudret, - Özel, Oktay, - Ünsal, Süha, Mardin (Aşiret-Cemaat-Devlet), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Atkinson, John, “The Plague Of 542: Not The Birth Of The Clinic”, Acta Classica, XVL (2002), s. 1-18.
• Battal, Emine, “Yeni Dinî Hareketlerin Salgın Hastalıklar ve Tedavi Yöntemleri Karşısındaki Tutum Ve Davranışları”, Oksident, 3/2 (2021), s. 157-179.
• Bulmus, Birsen, Plague, Quarantines And Geopolitics In The Ottoman Empire, Edinburgh 2012 Dolapönü, Hanna, Tarihte Mardin, İstanbul 1972.
• Fidan, Giray-Tang, Guoazhong Çin Tarihinde Salgınlar (M.Ö. 1600-M.S. 1911). Toplumsal Tarih, 317 (2020) s. 58-65.
• Göyünç, Nejat, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, İstanbul 1969.
• Güney Doğu, Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, İstanbul 1939.
• Haykır, Yavuz-Canpolat, Uğur, “ İkinci Milli Türk Tıp Kongresi’nde Sunulan “Türkiye Trahom Coğrafyası” Raporu”, Ahmet Aksın, Yavuz. Haykır, Filiz Yıldırım, Tarih Yolunda Bir Ömür Ergün Öz Akçora Armağan İstanbul 2019, s. 191-232.
• Jackson, Mark, The Routledge History Of Disease, London 2017
• Kardaş, Abdulaziz, “Birinci Umûmî Müfettişlik Bölgesinde Salgın Hastalıklarla Mücadele (1927-1952)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, VII/IV (2020), s. 2355-2385.
• Kardaş, Abdulaziz Birinci Umûmî Müfettişlik Bölgesinde Trahomla Mücadele. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, XIII/75 (2020), s. 276-285.
• Keskinbora, Kadircan “Osmanlı Ülkesı̇ne Abd Nüfuzu Yerleştı̇rme Aracı: Tıbbı̇ Mı̇syonerlı̇k”, Turkish Studies, 13/16 (2018), s. 151-170.
• Kılıç, Orhan, Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elazığ 2004
• Lacroix, Lacroix, All About Pandemics, Delhi 2012.
• Marble, Allan Everett, Surgeons, Smallpox, And The Poor, London 1993.
• Mcevedy, Colin, “The Bubonic Plague”, Scientific American, 258/2 (1988), s. 118-123.
• Morris, Robert, Cholera 1832 The Social Response To An Epidemic, Newyork 1976.
• Nasıroğlu, Mehtap, Batılı Seyyahların Gözüyle Mardı̇n ve Çevresı̇ (Mardı̇n, Nusaybı̇n Ve Hasankeyf, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2010.
• Nayir, Şeyhmus, Artukluların Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hayatı İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
• Orat, Jülide Akyüz- Celik, Fadimana, Dı̇yarbakır Vı̇layetı̇ Hapı̇shanelerı̇. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7/ (2011), s. 73-95.
• Özcoşar, İbrahim, “19. Yüzyılda Mardin Nüfusu”, 1. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 2006, s. 791-802.
• Özer, Sevilay, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Anadolu'da Sıtma”, Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek, Tarihsel Süreç İçerisinde Anadolu’da Sıtma, Ankara 2018, s. 463-490.
• Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba, İstanbul1997.
• Retief, F. Pieter, “The Epidemic Of Justinian (Ad 542): A Prelude To The Middle Ages”, Acta Theologica Supplementum, 26/2 (2005), s. 115-127.
• Rıza, Ali, Şark Çıbanı ve Tedavisi, İstanbul 1931.
• Rüştü, Ahmet, Trahom Hastalığının Kesafet İtibariyle Suret-İ Tevziini Gösterir Harita, Ankara 1927
• Sunay, Naşid. Trahom. Ankara 1945.
• Süyev, Midhat, Sıtma Çalışması Albümü, İstanbul 1953.
• Temel, Mehmet, Atatürk Döneminde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadele, İstanbul 2008.
• Tuna, Serhat Aras, Osmanlı Devleti Döneminde Mardin’de Modern Belediyecilik Faaliyetleri. İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, V/II (2021), s. 159-178.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1926-1927, Ankara
• Unat, Ekrem Kadri, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bakteriyoloji Viroloji, İstanbul 1970.
• Ünver, A. Süheyl, Türkiye’de Veba (Taun) Tarihçesi Üzerine, İstanbul 1935.
• Yıldırım, Nuran, “Salgın Afetlerinde İstanbul”, edi Said Öztürk, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, İstanbul 2010, s. 109-184.