Establishment of Tobacco Ottoman Joint-Stock Company

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 1693 - 1731, 30.09.2023

Mensure Kızıl Öztürk

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1288481

Öz

The first joint-stock companies in the Ottoman Empire were formed in the form of partnership agreements consisting mostly of foreign capital according to the provisions of the Commercial Code of 1850. In the establishment process of joint-stock companies, which are considered as capital companies by the Ministry of Commerce and Agriculture, the regulations prepared jointly by the provincial administrative council, committee of general assembly and commercial societies/commissions play an important role. In this context, on April 2, 1919 (Recep 1, 1337), Tobaco Ottoman Joint-Stock Company was established in Dersaadet to carry out all kinds of commercial activities such as tobacco manufacturing, establishing companies, and exporting tobacco in agricultural and commercial areas. In this study Tobacco Ottoman Joint-Stock Company's founders, structure, functioning, establishment stages and principles will be discussed in detail by making use of the documents of the Prime Ministry Ottoman Archives. Tobacco Ottoman Joint-Stock Company will contribute to the literature in terms of revealing the authority of the Dersaadet Board of Directors in the establishment of the company and the duties and responsibilities of the General Assembly, supporting local merchants in establishing companies and the fact that the company in question is the first Commercial Tobacco Joint-Stock Company opened with local.

Anahtar Kelimeler

Dersaadet, Regulation, Ottoman Joint-Stock Company, Tobacco, Trade

Tabako Osmanlı Anonim Şirketinin Teşkili

Öz

Osmanlı’daki ilk Anonim Şirketler, 1850 Ticaret Kanunnamesi mevzuatına göre daha çok yabancı sermayeden oluşan ortaklık sözleşmesi olarak teşekkül etmiştir. Ticaret ve Ziraat Nezareti bağlamında sermaye şirketleri olarak değerlendirilen Anonim Şirketlerin kuruluş sürecinde Vilayet İdare Meclisi, Heyet-i Umumiye ve Ticari Cemiyet Komisyonlarının ortaklığı ile hazırlanan Şirket Nizamnamesi önemli bir yer edinmektedir. Bu gelişmeler bağlamında 01 Recep 1337/ 2 Nisan 1919 tarihinde Dersaadet merkezli tütün imal etmek, şirket açmak, ziraat ve ticaret konularıyla ilgili olan yerlere tütün ihracı gibi her türlü ticari faaliyeti gerçekleştirmek amacıyla “Tabako Osmanlı Anonim Şirketi” adıyla bir şirket teşkil edilmiştir. Çalışma, Tabako Osmanlı Anonim Şirketinin teşkilinde şirket adı, kurucuları, şirket yapısı, işleyişi ve kuruluş aşamaları ile şirket esasları belirtilmek üzere hazırlanan Tabako Osmanlı Anonim Şirket Nizamnamesi kapsamında, Başbakanlık Osmanlı Arşiv kayıtlarından istifade edilerek ele alınacaktır. Tabako Osmanlı Anonim Şirketi, Dersaadet İdare Meclisinin şirketin teşkilindeki yetkisi ile Umumi Heyetin görev ve sorumluluklarının ortaya çıkarılması, yerli tüccarların şirket kurma konusunda desteklenmesi ve söz konusu şirketin yerli sermaye girişimi ile açılan ilk Ticari Tütün Anonim Şirketi olması bakımından literatüre katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dersaadet, Tütün, Ticaret, Nizamname, Osmanlı Anonim Şirket

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 4564/342278; 4711/353265.
• Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (HR.HMŞ.İŞO), 1/12.
• İrade Dosya Usulü (İ.DUİT), 21/15; 123/1; 125/14; 32/8
• İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD), 55/3122.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 248/20; 250/91; 256/46.
• Sadaret Divan Mukavelenameler (A.} DVN.MKL), 18/20; 67/2; 35/3; 38/13.
• Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 1276/22; 2459/48.
• Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK. BŞK), 68/101.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), 169/38; 248/78.
• Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d), 4107.
• Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi (OZTG), 26, (9 Teşrin-i Sani 1324/ 22 Kasım 1908), s. 405-408.
• İstanbul Sanayi ve Ticaret Odası Mecmuası, 4, (Kanuni-sani 1926).
• Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, Eren Yay., İstanbul 1993.
• Akyıldız, Ali, Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001.
• Akyıldız, Ali, “Şirket-i Hayriyye”, TDVİA, XXXIX, İstanbul 2010, s. 201-203.
• Balcı, Ramazan & Sırma, İbrahim, Ticaret ve Ziraat Nezareti: Memalik-i Osmaniye’de Anonim Şirketleri, İstanbul 2012.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, “Osmanlı Ticarî, Sosyal ve Ekonomik Hayatında Akçe Farkı Meselesi (1880-1916)”, History Studies, 14/4 (2022), s. 797-810.
• Çakır, Coşkun & Akkuş, Yakup, “Osmanlı İstanbul’unda Ticaret”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. İSAM, İstanbul 2015.
• Gözübüyük, A. Şeref & Kili, Suna, Türk Anayasa Metinleri 1839-1980, 2. Baskı, Ankara 1982.
• Hırsch, Ernst E., Ticaret Hukuku Dersleri Ticaret Şirket ve Teşekkülleri, (Haz. Halil Arslanlı) II, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 1940.
• İnan, Afet, İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat-14 Mart 1923, TTK Yay., Ankara 1982.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi Islahat Fermanı Devri (1856-1861), VI, TTK Yay., Ankara 1988.
• Kazgan, Haydar, Osmanlı’dan Cumhuriyete Şirketleşme, Vakıfbank Yay., İstanbul 1999.
• Koraltürk, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Şirketleşme, İlk Anonim Şirket ve Borsanın Kuruluşu”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, C. 3, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 443-448.
• Köse, Murtaza, “Tarihi Süreçte Şirketler ve Fonksiyonları”, AKEV Akademi Dergisi, 16/50 (2012), s. 273-284.
• Matthee, Rudolph P., “Tutun”, The Encyclopaedia of Islam, X, Leiden Brill, The Netherlands (2000), s. 804-807.
• Ökçün, A. Gündüz, 1920-30 Yılları arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., Ankara 1971.
• Öztürk, Ali İhsan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul Mahalli Kamu Hizmetleri İmtiyazları, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılap Tarih Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2003.
• Öztürk, Mensure K., “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Yerel Yönetimden Ticarete İzmirli Kâtibzâdeler”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 17 (2023), s. 222-253.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, İş Bankası Yay., İstanbul 2016.
• Tabakoğlu, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2015.
• Tekdemir, Aziz, “Ticaret Nezareti’nin Kuruluşu ve Birimleri”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret, Der. Fatmagül Demirel, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2012, s. 43-78.
• Tekeli, İlhan, “Türkiye’deki Şirketlerin Gelişimi ve Kapitalin Yoğunlaşma Süreci”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Şirketler/ Holdingler, Fasikül:76, İletişim Yay., İstanbul 1985.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Doğan Yay., İstanbul 2012.
• Türkiye’de Ticaretin Öncü Kuruluşu Dersaadet Ticaret Odası 1882-1923, (Haz. Ufuk Gülsoy & Bayram Nazır), İstanbul Ticaret Odası Yay., İstanbul 2009.
• Yanardağ, Ayşe, “Erken Cumhuriyet Döneminde İstanbul Ticaret ve Sanayi Odasında Milli Sanayinin Himayesi Meselesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 46/2 (2022), s. 306-315.
• Yılmaz, Celali, Osmanlı Anonim Şirketleri, İstanbul 2011.
• Yılmaz, Fehmi, “Tütün”, DİA, XXXXII, İstanbul 2012, s. 5-9.
• Yurtoğlu, Nadir, “Atatürk Dönemi’nde Türkiye’de Tütün Yetiştiriciliği ve Politikası (1923-1938)”, Belgi Dergisi, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yay., 22/2 (2021), s. 151-194.