Hakkâri Nasturileri: İsyan ve Göç (1915-1936)

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 1861 - 1898, 30.09.2023

Yunus Pustu

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1288590

Öz

Osmanlı idaresinde uzun yıllar Hakkâri ve civarında yaşamlarını sürdüren Nasturiler için I. Dünya Savaşı önemli bir kırılmayı ifade eder. Savaşın başlamasının ardından bağımsızlık umuduna kapılarak Rusya’nın safında yer alan Nasturiler, bu amaçlarına ulaşmak şöyle dursun ilerleyen süreçte yurtları olan Hakkâri’yi de terk etmek mecburiyetinde kalmışlardır. Rusya’dan beklenen desteğin gelmemesi üzerine 1915 senesi ortalarında İran’ın Urmiye ve Salmas vilayetlerine göç eden Nasturiler, 1917’de Rusya’da çıkan Ekim devriminin ardından İngilizlerin güdümüne girmişler ve Osmanlı’nın İran coğrafyasında başlattığı harekatın ardından 1918 senesi Temmuz’unda o sırada İngilizlerin denetimi altında bulunan Irak’a göç etmişlerdir. Nasturilerin bundan sonraki en önemli amacı İngilizlerin desteğiyle Hakkâri’yi de içerisine alacak bağımsız bir devlet kurmaktır. Ancak kendilerine verilen sözler tutulmadan İngilizlerin 30 Mayıs 1932’de Irak’taki manda idaresinin sona ermesi Nasturiler üzerinde önemli bir hayal kırıklığı oluşturmuştur. Bundan sonra Milletler Cemiyetinin öncülüğünde Irak dahilinde, çevre ülkelerde ve uzak kıtalardaki alanlarda Nasturilerin toplu şekilde iskânları için çalışmalar başlatılmıştır. Fakat başarı sağlanamamıştır. Netice olarak bağımsızlık umutlarına kapılarak İtilaf Bloku içerisinde yer alan ve Hakkâri’yi terk etmek zorunda kalan Nasturiler, yirmi yıla yakın bir süreden sonra amaçlarına ulaşamadan ve önemli kayıplar verdikten sonra Irak dâhilindeki muhtelif alanlara dağılmışlardır. Bu çalışmada, I. Dünya Savaşı’nın başlarından (1935) 1936 senesine kadar geçen süre zarfında Hakkârili Nasturilerin göç süreçleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hakkâri, Nasturi, Göç, Urmiye, Hamedan, Bağdat, Bakuba, Mindan.

Hakkâri Nestorians: Revolt and Migration (1915-1936)

Öz

For the Nestorians, who lived in and around Hakkâri for many years under the Ottoman rule, World War I represents a significant break. The Nestorians, who took the side of Russia by hoping for independence after the start of the war, had to leave their homeland Hakkâri in the following process, let alone achieving this goal. The Nestorians, who migrated to Iran's Urmia and Salmas provinces in the middle of 1915 after the expected support from Russia did not come, came under the command of the British after the October Revolution in Russia in 1917. They migrated to Iraq, which was under the control of the British. The next most important goal of the Nestorians is to establish an independent state that will include Hakkâri with the support of the British. However, the end of the British mandate in Iraq on May 30, 1932, before the promises made to them were kept, created a significant disappointment for the Nestorians. After that, under the leadership of the League of Nations, studies were started for the collective resettlement of Nestorians in Iraq, in the surrounding countries and in distant continents. But success was not achieved. As a result, the Nestorians, who were in the Entente Bloc and had to leave Hakkâri with their hopes of independence, dispersed to various areas within Iraq after nearly twenty years without achieving their goals and after suffering significant losses. In this study, the migration processes of the Nestorians of Hakkâri will be discussed from the beginning of the First World War (1935) to 1936.

Anahtar Kelimeler

Hakkâri, Nestorian, Migration, Urmia, Hamedan, Baghdad, Bakuba, Mindan.

Kaynakça

• BCA.30.10.0.0/259.741.39;30.10.0.0/108.706.3;30.10.0.0/99.642.12;30.10.0.0/259.741.24;30.10.0.0/259.742.3;30.18.1.1/16.71.19; 14.34.13; 490.1.0.0/607.102.7.
• BOA, DH. ŞFR. 46/78; 46/102; 484/140. BOA, DB.TDA. 534.36973.148633.23.
• BOA, DH.EUM. 4.Şb., 23/113. BOA, DH.MKT. 2087/7.
• BOA, Y.MTV. 108/22. BOA, Y.PRK.UM. 27/64; 30/10; 48/69.
• “Asuri Göçmenler”, Ulus, 26 Haziran 1936.
• “Asuri Meselesi Cemiyeti Akvamda”, Milliyet, 31 Ağustos 1933.
• “Asuri Meselesi”, Cumhuriyet, 16 Kanunuevvel (Aralık) 1933.
• “Asuri Meselesi”, Cumhuriyet, 18 Temmuz 1934.
• “Asurî Mültecilerine Güyan'da Yer Aranıyor”, Ulus, 21 Sonkanun (Ocak) 1935.
• “Asuriler Meselesi ve Milletler Cemiyeti”, Akşam, 17 Eylül 1933.
• “Asuriler Milletler Cemiyeti Bunlara Yer Bulmaya Çalışıyor”, Akşam, 18 Temmuz 1934.
• “Asuriler Suriyeye Yerleştiriliyor”, Cumhuriyet, 8 Eylül 1935.
• “Asuriler ve Irak”, Milliyet, 15 Ağustos 1933.
• “Asuriler ve Irak”, Vakit, 19 Birinciteşrin (Ekim) 1933.
• “Asuriler”, Akşam, 5 Teşrinievvel (Ekim) 1935.
• “Asurilere Vatan Aranıyor”, Cumhuriyet, 27 Kanunuevvel (Aralık) 1932.
• “Asurilere Yer Aranıyor”, Cumhuriyet, 20 Şubat 1934.
• “Asurilere Yer Aranıyor”, Milliyet, 18 Temmuz 1934.
• “Asurîlerin Hicreti Bir Zaman Bizimle Döğüşen Asurîler, Iraktan İrana Hicret Edecekler”, Vakit, 18 Nisan 1933.
• “Brezilya’da Asurilere Yurt Bulunabildi”, Akşam, 20 Kanunusani (Ocak) 1934.
• “Cenup Hududumuzda Asurilerden Bir Ordu İngilizler Ne Yapmak İstiyorlar?”, Vakit, 9 Nisan 1929.
• “Güyanada İskân Edilecek”, Cumhuriyet, 24 Eylül 1934.
• “Habeş Ordusuna Giren Asuri Prensi”, Ulus, 8 Ağustos 1935.
• “Habeş Ordusunda Muallim”, Akşam, 8 Ağustos 1935.
• “Hakkâri’de Bir Hadise”, Hâkimiyet-i Milliye, 13 Ağustos 1924.
• “Hariçte”, Akşam, 29 Mart 1934.
• “Irak Asurîleri”, Milliyet, 20 Şubat 1934.
• “Irak Asurileri”, Milliyet, 24 Kânunuevvel (Aralık) 1933.
• “Irakta Asurî Ekalliyeti”, Hâkimiyet-i Milliye, 17 Birincikanun (Aralık) 1932.
• “Iraktaki Asurilerin Katliamı Meselesi”, Cumhuriyet, 24 Ağustos 1933.
• “Iraktaki Harp”, Cumhuriyet, 11 Ağustos 1933.
• “Iraktaki Katliam Asurîlerin Vaziyeti Hakkında Haberler Geliyor”, Vakit, 21 Ağustos 1933.
• “İskân Edilecek Asuriler”, Milliyet, 12 Kânunuevvel (Aralık) 1933.
• “Milletler Cemiyetinden Tetkik Edilen Muhtelif Mes’eleler”, Milliyet, 30 Eylül 1934.
• “Musul Petroller”, Milliyet, 3 İkincikânun (Ocak) 1935.
• “Nasturiler Suriyede mi İskân edilecek?”, Akşam, 31 Ağustos 1934.
• Akgül, Suat, Musul Sorunu ve Nasturi İsyanı, Berikan Yayınları, Ankara 2001.
• Akyüz, Yahya, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu 1919-1922, Türk Tarih Kurumu, 2. Basım, Ankara 1988.
• Albayrak, Kadir, "Nestûrîlik", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33/15-17, TDV Yayınları, İstanbul 2007.
• Andersson, Stefan, Asurlar, çev. Erol Sever, Kaynak Yayınları, İstanbul 1992.
• Anzerlioğlu, Yonca, Nasturîler, Tamga Yayıncılık, Ankara 2000.
• Ariel Varges, Jilu Assyrian orphans breaking stones for the Persian Road (Jilu Aşireti’ne mensup kadın ve çocuklar İran yolu için taş kırıyor) (Fotoğraf, 1918). Wikimedia Commons, Erişim 4 Ocak 2023. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jilu_Assyrian_orphans_breaking_stones_for_the_Persian_Road.jpg
• Arvas, Tarık Ziya, Hakkâri’de Hristiyan Bir Topluluk Nasturiler (1836-1936), Hâkim Yayınları, Ankara 2015.
• Asia, Isaac E, Brıtısh Polıcy In Assyrıan Settlementi, y.y., 2009. http://www.aina.org/books/bpinas.pdf
• Atiya, Aziz. S, Doğu Hıristiyanlığı Tarihi, çev. Nurettin Hiçyılmaz, Doz Yayınları, İstanbul 2005.
• Ayabakan, Levent, “Kürt-Nasturi İlişkileri ve Ağa Petros’un “Özerk Asuri Devleti Projesi” (1919-1923)”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1/1 (2015), s. 49-76.
• Aydeyer, Caner, XX. Yüzyılın İlk Yarısında Bir İngiliz Politikası Olarak Asuriler, Basılmamış Doktora Tezi, Hatay 2022.
• Aydın, Mithat, “Misyonerlik Kıskacında Nesturiler: Katolik, Ortodoks ve Protestan Misyonerlerin Nesturiler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Siyasi Sonuçları”, Erdem, 60 (2011), s. 1-30.
• Bakuba Mülteci Kampı (Fotoğraf, 1920), The National Archives, Erişim 5 Ocak 2023, https://blog.nationalarchives.gov.uk/britain-and-assyrian-refugees-after-the-first-world-war/
• Bayburt, Deniz, “Lozan Barış Konferansı ve Musul Meselesi Görüşmelerinde Nasturilerin Durumu”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 45 (Bahar 2010), s. 1-36.
• Bedar, Paul - Yıldız, Hasan, Kürdistan’da İngiliz Kampanyası ve O Gece Asur Yıkıldı, Doz Yayınları, İstanbul 2014.
• Benjamin, Yoab, “Assyrians in Middle America”. Journal of the Assyrian Academic Society, (Eylül 2010), s. 18-46.
• Bruineissen, Martin van, Kürdistan Üzerine Yazılar, İletişim Yayınları, İstanbul 2019.
• Bryce, James – Toynbee, Arnold.,Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere Yönelik Muamele 1915-1916. çev. Ahmet Güner, 2 Cilt, Pencere Yayınları, İstanbul 2005.
• Bulut, Faik, Dar Üçgende Üç İsyan Kürdistan’da Etnik Çatışmalar, Belge Yayınları, İstanbul 1992.
• Çelik, Mehmet, Ortadoğu Mozaiği Süryânîler-Nasturiler, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elâzığ 1996.
• Dalyan, Murat Gökhan, 19. Yüzyıl’da Nasturiler (İdari Sosyal Yapı ve Siyasi İlişkileri), Basılmamış Doktora Tezi, Isparta 2009.
• Danacıoğlu, Esra, “Hakkari’de bir Amerikalı”, Popüler Tarih, 11 (Nisan 2001), s. 26-31.
• Dinçel, Yusuf, Nasturiler Misyonerler-İhanetler-İsyanlar, Altınordu Yayınları, Ankara 2021.
• Doğan, Cabir, “1843-1846 Nasturi Olayları ve Bedirhan Bey”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22 (Aralık 2010), s. 1-18.
• Düstur, Üçüncü Tertip, Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, Ankara 1931, 12/11-3.
• Every, Edward, “Asurîler”, çev. Sami Kılıç, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/1 (2002), s. 97-106.
• Husry, Khaldun S, “The Assyrian Affair of 1933 -I-“, International Journal of Middle East Studies, 5/2 (3 Apr-Jun 1974), s. 161-176.
• Husry, Khaldun S, “The Assyrian Affair of 1933 -II-”, International Journal of Middle East Studies, 5/2 (3 Apr-Jun 1974), s. 344-360.
• Kaymaz, İhsan Şerif, “Aldatılan Bir Halkın Trajedisi: Asurîler (Süryaniler)”, Akademik Ortadoğu, I/2 (2007), s. 109-135.
• Kaymaz, İhsan Şerif, Musul Sorunu Petrol ve Kürt Sorunları ile Bağlantılı Tarihsel ve Siyasal Bir İnceleme, Otopsi Yayınları, İstanbul 2003.
• Khosroeva, Anahit, “Assyrians in the Ottoman Empire and the Official Turkish Policy of Their Extermination, 1890s-1918”, Genocide in the Ottoman Empire, Armenians, Assyrians, and Greeks 1913-1923, ed. George N. Shirinian, Berghahn Books, New York 2017.
• Kodaman, Bayram, Sultan II. Abdulhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 1987.
• Mar Şemun Benjamin (Fotoğraf 1900) Bain News Service, Library of Congress, Erişim 5 Ocak 2023. https://www.loc.gov/pictures/resource/ggbain.26663/
• Matfiyef, K. P. (Bar Mattay), Asurlar ve Modern Çağda Asur Sorunu, çev. Vahap Kelat, Kaynak Yayınları, İstanbul 1996.
• Metin, Barış, “Urmiye ve Havalisinde Ermeni ve Nasturilerin Faaliyetleri (1917-1918)”, Gazi Akademik Bakış, 4/7 (2010), s. 153-163.
• Nasturilerin Paris Barış Konferansına Sundukları Harita (Fotoğraf, 1919), The World on the Map, Erişim 4 Ocak 2023. https://www.edmaps.com/html/assyria.html
• Öke, Mim Kemal, Belgelerle Türk-İngiliz İlişkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu 1918-1926, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1992.
• Öksüz, Hikmet, “Lozan’da Azınlıklar Meselesi”, Türk Yurdu, 123 (Kasım 1987), s. 87-90.
• Özdemir, Bülent, Süryanilerin Dünü Bugünü 1. Dünya Savaşında Süryaniler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2009.
• Pustu, Yunus, “Irak'ta Asuri/Nasturi Olayları ve Türkiye'ye Etkileri (1933)”, History Studies, 15/3, Ağustos 2023, s. 563-584.
• Rockwell, William Walker, The Pitiful Plight of the Assyrian Christians in Persia and Kurdistan, New York 1916.
• Sonyel, Salahi R, The Assyrians of Turkey Victims of Major Power Policy, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2001.
• Surma Hanım, Ninova’nın Yakarışı Doğu Asur Kilise Gelenekleri ve Patrik Mar Şemun’un Katli, Avesta Yayınları, İstanbul 1996.
• Şimşir, Bilal N., Kürtçülük 1787-1923, Bilgi Yayınları, Ankara 2007.
• Tamur, Esra Danacıoğlu, “19. Yüzyılın İlk Yarısında Doğu Anadolu Asahel Grant ve Nasturi Misyonu”, Toplumsal Tarih, 226 (Ekim 2012), s. 56-64.
• Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Ankara 1972.
• Varges, Ariel, Jilu Assyrian orphans breaking stones for the Persian Road (Jilu Aşireti’ne mensup kadın ve çocuklar İran yolu için taş kırıyor) (Fotoğraf, 1918). Wikimedia Commons, Erişim 4 Ocak 2023. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jilu_Assyrian_orphans_breaking_stones_for_the_Persian_Road.jpg
• Vartanov, Eliya, Sibirya Sürgünü Asurilerin Anıları (1949-1956), çev. Hafize Topuzoğlu, Yaba Yayınları, İstanbul 2005.
• Whiting, John D Group of Assyrian men (Habur’a iskân Edilen Nasturi Mültecilerden Bir Grup) (Fotoğraf, 1939), Wikimedia Commons. Erişim 4 Ocak 2023., https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Group_of_Assyrian_men.jpg
• Yohannan, Abraham, Mezopotamya’nın Kayıp Halkı Nasturiler, çev. Meltem Deniz, ed. Cemal Yılmaz, Beybun Yayınları, Ankara 2006.
• Yonan, Gabriele, Asur Soykırımı Unutulan Bir Holocaust, çev. Erol Sever, Pencere Yayınları, İstanbul 1999.