Mobility in the Ottoman Intelligence Network: Köprülüs Era

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: Dr. Recep Yaşa’ya Armağan, 2450 - 2496, 24.10.2023

Ahmet Yüksel , M. Gökçen Daş Darıcı

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1335535

Öz

Is it harder to stay at the top than to get there? In the medieval state tradition, will the efforts of a state that has seen the peak from every point of view give results, or will it result in a deterioration that has already lasted for half a century, a decline and then an inevitable collapse? Of course, it is easy to answer the above questions for people who have studied the Turkish history curriculum since the republic. But what happened on the unknown sides of known history? What did the bridge people aim at, how much did they achieve? What happened against the background of the success of the Köprüllüler Era, one of the rare issues that modern historians are allied on? As can be understood from the questions, the theme of the study is whether intelligence activities have had an impact on their management in the nearly half century following Köprülü Mehmed Pasha’s loyalty. At the beginning of the source group that forms the basis of the study are the official documents obtained from the Ottoman Archive and the Ottoman chronicles that hold the pulse of the era Jul. The domestic and foreign studies that have been published by taking advantage of them have also been benefited.

Anahtar Kelimeler

Ottoman intelligence, Koprululer, Koprulu Mehmed Pasha, Spy

Osmanlı İstihbarat Ağında Hareketlilik: Köprülüler Devri

Öz

Zirvede kalmak, oraya çıkmaktan zor mudur? Ortaçağ devlet geleneğinde, her açıdan zirveyi görmüş bir devletin zirvede tutunma çabaları sonuç verecek mi, yoksa zaten yarım asırdır süren kötüye gidiş, gerileme ve akabinde kaçınılmaz bir çöküş ile mi sonuçlanacaktır? Elbette cumhuriyetten beri Türk tarih müfredatını okumuş olan kişiler için yukarıdaki soruları cevaplamak kolaydır. Fakat bilinen tarihin bilinmeyen taraflarında neler yaşanmıştı? Köprülüler neyi amaçlamış ne kadarını başarmıştı? Günümüz tarihçilerinin üzerinde ittifak ettiği ender konulardan olan Köprülüler Devri’nin başarısının arka planında neler yaşanmıştı? Sorulardan anlaşılacağı üzere çalışmanın teması, Köprülü Mehmed Paşa’nın sadaretini takip eden yaklaşık yarım asırda, onların yönetimlerine istihbarî faaliyetlerin etkisinin olup olmadığıdır. Çalışmaya dayanak oluşturan kaynak grubunun başında Osmanlı Arşivi’nden temin edilen resmi evrak ile devrin nabzını tutan Osmanlı kronikleri gelmektedir. Bunlardan istifade edilerek neşredilmiş olan yerli ve yabancı çalışmalardan da yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı istihbaratı, Köprülüler, Köprülü Mehmed Paşa, Casus

Kaynakça

• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi/ Evrak TS. MA. e, 794 – 21; 715 – 30; 697 -12; 704 – 39; 528 – 87; 877 – 71; 7654/1; 560- 91; 797 – 52; 560/ 92; 748 – 89; 850 – 9, 560 – 92; 7654/1
• Topkapı Sarayı Arşivi Maliyeden Müdevver Defter TS. MA. d 5995
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• Mühimme Defterleri BOA, A.DVNSMHM.d...5, 100, 101, 110, 108, 106, 98, 92, 69, 71
• Maliyeden Müdevver Defterler BOA, MAD.d, 9860; 2998
• Hattı Hümayunlar BOA, Hatt-ı Hümayun, 1446 – 39
• Surre Defterleri EV. HMK. SR.d, 12, 26, 31, 39, 45
• Bab-ı Defteri, Baş muhasebe Tophane-i Amire Kalemi Defterleri D..BŞM.TPH.d... 18599.
• İbnü’l-Emin Tasnifi Askeriye, İE.AS.. 36 – 3302
• İbnü’l-Emin Tasnifi Hariciye, İE.HR.., 4 – 408
• İbnü’l-Emin Tasnifi Dâhiliye, 9 – 897, 8 muharrem 1101/ 22 Ekim 1689; 9 – 857, 16 Recep 1102/ 15 Nisan 1691
• İbnü’l-Emin Tasnifi Saray Mesalihi, İE.SM.., 31 – 3287, 29 Zilhicce 1100 /14 Ekim 1689.
• Ali Emiri Tasnifi II. Mustafa, AE.SMST.II., 119 – 13017
• Ali Emiri Tasnifi IV. Mehmed, AE. SMMD. IV. 54 - 6293
• Ali Emiri Tasnifi II. Süleyman, AE.SSÜL.II., 20 – 2082
• Cevdet Tasnifi, Cevdet-i Maliye, C..ML..430 – 17424
• Ali Emiri Tasnifi, IV. Mehmed, AE.SMMD.IV., 91 – 10758
• Abdurrahman Abdi Paşa Vekayinamesi, Haz. Fahri Çetin Derin, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstirüsü, Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı (yayınlanmamış doktora tezi), 1993.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekâyiât, Haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 1995.
• Ertuğrul Oral, Mehmed Halife Tarih-i Gılmani (Yayınlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2000.
• ‘İsâ-Zâde Târîhi, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1996.
• Kâtip Çelebi, Fezleke, Haz. Zeynep Aycibin, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2016.
• Mehmed Halife, Tarih-i Gılmani, (Sad. Kamil Su), Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1976.
• Mustafa Öksüz, Şem’dânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi’nin Mür’i’t Tevârih Adlı Eserinin (180B-345A) Tahlil ve Tenkidi Metni, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2009.
• Naima Mustafa Efendi, Naimâ Târihi, IV, Haz. Mehmed İpşirli, TTK Yay., Ankara 2007.
• Peçevi İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi, I,II, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara 1982.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme, Haz. Mehmed Topal, Türkiye Bilimler Akademisi, Türk- İslam Bilim Kültür Mirası Dizisi, Ankara 2018.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Silahdar Tarihi, I, Neşr. Ahmed Refik Altınay, İstanbul 1928.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-İbrahim Sezgin, YKY, İstanbul 2001.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, 6. Kitap, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, YKY, İstanbul 2002
• Jean Thevenot, 1655-1656’da Türkiye, Çev. Nuray Yıldız, Tercüman 1000 Temel Eser, İstanbul 1978.
• Alpargu, M. , Sahın, E. & Yazıcı, S. (2009). Teaching History and Its Contribution to Peace. International Journal of Social Inquiry , 2 (2) , 199-214.
• Ágoston, Gábor, “Information, Ideology, and Limits of Imperial Policy: Ottoman Grand Strategy in the Context of Ottoman-Habsburg Rivalry”, The Early Modern Ottomans: Remapping the Empire, Cambridge 2007.
• Akdağ, Mustafa “Celali İsyanlarından Büyük Kaçgunluk 1603–1606”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 2, İstanbul 1964.
• Akdağ, Mustafa, “Medreseli İsyanları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C: XI/1–4, İstanbul 1950.
• Aktepe, Münir, “Amcazâde Hüseyin Paşa”, TDV İA, C.3, İstanbul, 1991.
• Bekâr, Cumhur, “Köprülü Mehmed Paşa’nın Osmanlı Tarih Yazımında Değişen Algısı”, Tarih Yazımı Dergisi,(1), Yaz 2019.
• Çabuk, Vahid, Köprülüler, Kültür Bakanlığı Turizm Yayınları, İstanbul 1988.
• Danişmend, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. III, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1950.
• Daş Darıcı, M. Gökçen, Osmanlılarda İstihbarat Faaliyetleri, Kitabevi Yay., İstanbul 2022.
• Doğan, Güner, “Karlofça Antlaşması Sonrası Osmanlı-Venedik Sınırının Teşekkülü ve Kapıcıbaşı Osman Ağa’nın Mektupları (1699-1701)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2021 Güz (35).
• Duman, Mahmut, Köprülü Mehmed Paşa Hayatı, Şahsiyeti ve Faaliyetleri, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2006.
• Dünya Casusluk Tarihi, C. I, Ed. Ercan Arıklı, Artel Yay., İstanbul 1974.
• Ercan, Hasan, Tarihi Derinlik İçinde Soğuk Savaş Sonrası Dünyada Yeni İstihbarat Kavramı, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü, Ankara 2006.
• Fidan, Fadimana, “İmdâd-ı Seferiyye Vergisinin Uygulanmasında Ortaya Çıkan Sorunlar: 1731 Osmanlı-Safevi Savaşı Örneğinde”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.5, 2020.
• Gökbilgin, Tayyip, “Köprülüler”, İA., C. 6, MEB Yay., İstanbul, 1967.
• Gürkan, Emrah Safa, “The Effıcacy Of Ottoman Counter-Intellıgence In The 16th Century”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung, C. 65, S. 1, 2012.
• Gürkan, Emrah Safa, Espionage In The 16th Century Mediterranean: Secret Dıplomacy, Medıterranean Go Betweens And The Ottoman Habsburg Rıvalry, Faculty of the Graduate School of Arts and Sciences, Georgetown University, Washington 2012.
• Gürkan, Emrah Safa, Sultan’ın Casusları, Kronik Yay., İstanbul 2017.
• Hammer, Joseph Von, Büyük Osmanlı Tarihi, X Üçdal Neşriyat, İstanbul 1990.
• İlgürel, Mücteba, “Hüseyin Paşa, Deli”, TDV İA, C. 19, Ankara 1999.
• İlgürel, Mücteba, “Köprülü Mehmed Paşa”, TDV İA, C.26, Ankara 2002.
• Karagöz, Hakan, “Belgrad, Petervaradin ve Zenta Arasındaosmanlı-Habsburg Savaşı: Habsburg Gözüyle Prens Eugen’in 1697 Zenta Seferi ve Seferin Günlükleri”, Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi (ANKARAD), 2020, 1(2), ss. 503-575.
• Kunt, Metin, “Naima, Köprülü and Grand Veziriate”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi Hümaniter Bilimler, Vol. 1, 1973.
• Lewis, Bernard, Müslümanların Avrupa’yı Keşfi, Çev. İhsan Duru, Ayışığı Kitabevi, İstanbul 2000.
• Naff, Thomas, “The Ottoman Empire and the European States System”, The Expansion of International Society, Ed. Hedley Bull ve Adam Watson, Clarendon Press, Oxford 1984, p.150.
• Ortaylı, İlber, Avrupa ve Biz, Türkiye İş Bankası Yay, İstanbul 2007.
• Özcan, Abdülkadir, “Casus”, TDV İA, C. 7, İstanbul 1993.
• Özcan, Abdülkadir, “Köprülüzâde Nûman Paşa”, TDV İA, C. 26, Ankara 2002.
• Özkan, Selim Hilmi, Köprülü Amcazade Hüseyin Paşa (1644-1702), Vezirköprü Belediyesi Yay., Vezirköprü 2010.
• Parmaksızoğlu, İsmet, “Karlofça”, İA, C. 6, MEB Yay, İstanbul, 1993.
• Pul, Ayşe, Girit Savaşı ile ilgili Bir Türk Kaynağının Tahlili, (yayınlanmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi ABD, 2004.
• Refik, Ahmed, Köprülüler, Haz: Dursun Gürlek, İstanbul, 1999.
• Refik, Ahmet, “Osmanlı İmparatorluğunda Meskûkât”, TOEM, S. 85, İstanbul, 1925.
• Sağır, Yusuf, “Gâzî Hüseyin Paşa’nın Girit’teki Vakıf Eserleri”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or TurkicVolume 8/2, p. 285-301, Ankara 2013.
• Sağır, Yusuf, Osmanlı Arşiv Belgelerine ve Vakfiyelerine Göre Köprülü Ailesi Vakıfları, (yayınlanmamış doktora tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2012.
• Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme, İmge Yay., Ankara 1993.
• Savaş, A. İbrahim, Osmanlı Diplomasisi, 3F Yay., İstanbul 2007.
• Şahin, Muhammed, “Osmanlı Diplomasisinde Değişim ve Osmanlı Devletinin Avrupa Devletler Sistemine Girişi”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2009.
• Tabakoğlu, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergâh Yayınlar, İstanbul, 1985.
• Topçu, Sultan Murat, “Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa’nın Bani Kişiliği”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (8), 2010.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III/I, TTK Yay., Ankara 1983.
• Ünal, Tahsin, IV. Murad ve Bağdad Seferi, Berikan Yay., Ankara 2007.
• Yılmazer, Ziya, “Îsâzâde Târihi”, TDV İA, C. 22, İstanbul 2000.
• Yüksel, Ahmet, “Osmanlı İstihbarat Ağını Besleyen Bilgi Kanalları (Kuruluştan II. Abdülhamid Devrine Kadar)”. XVIII. Türk Tarih Kongresi, (1- 05 Ekim 2018), Ankara, Türkiye.
• Yüksel, Ahmet, “Yeniçeri Ocağı Bozulma ve Casusluk”, History Studies, V.9, I,2, 2017.
• Yüksel, Ahmet, II. Mahmud Devrinde Osmanlı İstihbaratı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.