19.Yüzyıldan Günümüze Torbalı’nın Köyleri İle Sınırlarında Meydana Gelen İdari Değişiklikler

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: Dr. Recep Yaşa’ya Armağan, 2871 - 2920, 24.10.2023

Yasin Kayış

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1346868

Öz

Günümüzde nüfus bakımından İzmir’in Küçük Menderes havzasındaki en büyük ilçesi olan Torbalı, antik dönemler bir kenara bırakıldığı takdirde, yaklaşık yüz altmış yıllık bir tarihe sahiptir. 1860 yılında İzmir-Torbalı arasında işletmeye açılan demiryolu hattı, o zamana kadar küçük bir köyden ibaret olan Torbalı’nın önemini artırmış ve kentleşme sürecini başlatmıştır. 19.yy’a kadar Torbalı’nın bulunduğu alana adını veren Kızılhisar ve Tiryanda adındaki yerleşimler ise zamanla hem idari hem de beşeri önemlerini yitirmiş, zamana yenik düşmüştür.
Osmanlı Dönemi’nde nahiye, Cumhuriyetin ilk yıllarında da ilçe statüsüne kavuşan Torbalı’nın idari sınırları yüz altmış yıl içerisinde pek çok kez değişikliğe uğramıştır. 20.yy boyunca kent merkezinin yeri ve idari sınırları değişmiş, Torbalı’dan ayrılan ve Torbalı’ya bağlanan köyler olmuş, dağılan köyler de idari birim olmaktan çıkarken yeni köyler kurulmuştur.
Torbalı’nın idari taksimatındaki değişim üzerine odaklanan bu çalışma, aynı zamanda İzmir’in günümüzdeki beş ilçesinin daha tarihiyle bağlantılıdır. Çünkü Torbalı ile Menderes, Kemalpaşa, Buca, Bayındır ve Tire ilçeleri arasında sınır değişiklikleri gerçekleşmiş, yapılan idari değişiklikler sonucunda köy alış-verişleri olmuştur.
Arşiv belgelerinin yanı sıra salnâmeler, istatistik yıllıkları ve il yıllıklarının da başlıca kaynak olarak kullanıldığı bu çalışmada kaynaklar eleştirel değerlendirmeden geçirilmiştir. Ayrıca idari taksimat değişikliklerini göz önüne almadan yapılacak istatistiki karşılaştırmaların araştırmacıları yanlış sonuçlara yönlendirebileceği üzerinde de durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Torbalı, İzmir, İdari Taksimat, Köy, Toponimi

Administratıve Changes in Torbalı's Villages and Borders from the 19th Century to the Present

Öz

Torbalı, which is the largest town in İzmir's Küçük Menderes basin has a history of approximately one hundred and sixty years if ancient times are excluded. The railway line, which opened between İzmir and Torbalı in 1860, increased the importance of Torbalı, which had previously been a small village, and the urbanization process began. The settlements named Kızılhisar and Tiryanda, which were named to the area where Torbalı was located until the 19th century lost both their administrative and human importance over time and were defeated by time.
Torbalı’s administrative borders, which gained the status of a township during the Ottoman Empire period and district during the early years of the republic, have changed dramatically over the last 160 years. The location and administrative boundaries of the city center changed throughout the 20th century; there were some villages left Torbalı and were connected to Torbalı, and the dispersed villages ceased to be administrative units.
This study, which focuses on the change in Torbalı's administrative division, is also related to the history of five other districts of İzmir today. Because border changes took place between Torbalı and Menderes, Kemalpaşa, Buca, Bayındır, and Tire districts, and village shopping occurred as a result of the administrative changes.
Yearbooks, statistical annuals, and provincial annuals were used as primary sources, in addition to archival documents, and the sources were critically evaluated. It is also emphasized that statistical comparisons without taking into account the changes in administrative divisions, may lead researchers to incorrect conclusions.

Anahtar Kelimeler

Toponomy, Administrative Division, Village, İzmir, Torbalı

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cevdet. NF. Nafia (C. NF.) Maliye Nezareti. Emlak-ı Emiriye Müdüriyeti (ML.EEM.)
• Yıldız Perakende Evrakı. Hazine-i Hassa (Y.PRK.HH.)
• İrade.Dahiliye (İ.DH.)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO)
• Dahiliye. Hapishaneler Müdüriyeti (DH.MB.HPS.)
• Dahiliye. Umur-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü (DH.UMVM.)
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı (30-11-1)
• T.C. İzmir Büyükşehir Belediyesi Meclis Kararları
• T.C. Torbalı Belediyesi Meclis Kararları
• Torbalı Kaymakamlığı’ndan Torbalı Belediyesi’ne yazılan 19/12/2017 tarih ve 31286460-517.04.01-E.4077 sayılı yazı.
• Resmî Ceride
• T.C. Resmî Gazete
• Ahenk (İzmir)
• Anadolu (İzmir)
• Büyük Torbalı (İzmir-Torbalı)
• 1923 Senesi İzmir Vilayeti İstatistiki, 1. Kitap, Yayına Hazırlayan: Erkan Serçe, İzmir, 2001.
• 1967 İzmir İl Yıllığı, İzmir, 1969.
• 1973 İzmir İl Yıllığı, İzmir, 1973
• Arkoç, Veli, Karakuyu, [İzmir], 2015.
• Arkoç, Veli, Torbalı, İzmir, 1996.
• Aybek, Serdar, Meriç, Aygün Ekin, Öz, Ali Kazım, İonia’da Bir Ana Tanrıça Kenti-Metropolis, İstanbul, 2009.
• Aydın Vilayeti Salnâmesi-H. 1296 [M.1879].
• Aydın Vilayeti Salnâmesi-H. 1297 [M.1880]
• Aydın Vilayeti Salnâmesi-H. 1302, R. 1300 [M.1885].
• Aydın Vilayeti Salnâmesi-H. 1308, R. 1307 [M.1891], Cilt I.
• Aydın Vilayeti Salnâmesi-H. 1308, R. 1307 [M.1891], Cilt II.
• Aydın Vilâyeti Salnâmesi-H. 1312 [M.1894].
• Aydın Vilâyeti Salnâmesi-H. 1314 [M.1896].
• Aydın Vilâyeti Salnâmesi-H. 1326 [M.1908].
• Aydın Vilayeti Salnâmesi-R. 1304 [M.1888].
• Aydın, Bilgin, “Salnâme”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXXVI, İstanbul, 2009, s. 51-54.
• Baykara, Tuncer, İzmir Şehri ve Tarihi, İzmir, 2001.
• Belediyeler Yıllığı, Cilt: 3, Ankara, 1950.
• Bilgi, Nejdet, “Cumhuriyet’in İlk Döneminde Mülkî Yapının Gelişimi (1920-1950)”, Türkler, Cilt: XVII, s. 334-346.
• Çakmak, Zafer, “Batı Anadolu’da Gerçekleştirilen Yunan Mezalimi Hakkında Yüzbaşı İsmail Hakkı Efendi Tarafından Hazırlanmış Askeri Bir Rapor”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIX/1 (2009), s. 209-221.
• Çetin, Necat, “1530 Yılı Anadolu Muhasebe Defteri’ne Göre Torbalı Çukurundaki Köyler”, Büyük Torbalı, 14 Mart 2009.
• Çetin, Necat, “Torbalı’nın Dağılan Köyü: Arıtaş Köyü”, Büyük Torbalı, 11 Ağustos 2006.
• Çetin, Türkan, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Köylü Politikası (1923-1950), Basılmamış Doktora Tezi, İzmir, 1997.
• Evliya Çelebi, Seyahatname, Cilt: VIII, İstanbul, 1985.
• Geçmişten Günümüze Ayrancılar, Hazırlayan: Hüseyin Özer, İzmir, 2009.
• Gençoğlu, Mustafa, “1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(1), s. 29-50.
• Genel Nüfus Sayımı (21.10.1945), Ankara, 1949.
• İstatistik Yıllığı (1933-1934), İzmir, 1936.
• İstatistik Yıllığı (1935-1936), İzmir, 1937.
• İstatistik Yıllığı (1937-1938), İzmir, 1939.
• İzmir İl Yıllığı’94, İzmir, 1994.
• İzmir Vilayeti 1926 Senesi İstatistiki, İzmir, 1927.
• İzmir Vilâyeti 1929-1930 Senesi İstatistik Yıllığı, İzmir, 1930.
• İzmir Vilâyeti Salnâmesi (1927-28), İzmir, 1929.
• İzmir Vilâyeti Umumî Meclisinin 1932 Senesi Bütçesine Ait Müzakerat Zabıtnamesi, İzmir, 1932.
• İzmir Vilâyeti Umumî Meclisinin 1933 Senesi Bütçesine Ait Müzakerat Zabıtnamesi, İzmir, 1933.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı-1831, Ankara, 1943.
• Karalezli, Gökçe, “Mahalle ve Köyün Birleştirilmesi ile Oluşan Yeni Bir Birim: Kırsal Mahalleler”, Kent ve Çevre Araştırmaları Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 1 (Haziran 2021), s. 50-61.
• Kayış, Yasin, “Osmanlı Dönemi Vilâyet Salnâmeleri ile Cumhuriyet Dönemi Yıllıklarında Selçuk (Ayasuluğ/Akıncılar)”, Selçuk-Bir UNESCO Kentine Disiplinlerarası Bakış, Konya, 2020, s. 145-212.
• Kayış, Yasin, Aydın Vilayeti Salnâmeleri’nde Torbalı ve Sultan II. Abdülhamid’in Hayır Eserleri, İzmir, 2012.
• Keskin, Nuray E., “Cumhuriyet Döneminde Toprağa Dayalı Örgütlenme: İl Yönetimi Sisteminin Kuruluşu”, Memleket Siyaset Yönetim, II/5 (2007/5), s. 119-174.
• Küçükuğurlu, Murat, “Türkiye'de Livaların Vilâyete Dönüştürülmesi”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10 (Güz 2009), s. 23-50.
• Kütükoğlu, Mübahat S., XV ve XVI. Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisadî Yapısı, İzmir, 2000.
• Meriç, Recep, Metropolis- Ana Tanrıça Kenti, İstanbul, 2003.
• Ortaylı, İlber, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: I, s. 231-244.
• Ortaylı, İlber, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, İstanbul, 1985.
• Osmanlı Devlet Salnâmesi-1273 [M. 1857].
• Osmanlı Devlet Salnâmesi-1283 [M. 1867].
• Özgür, Hüseyin, Savaş Yavuzçehre, Pınar, “Türkiye’nin Büyükşehir Belediyesi Sistemi: 1982-2015”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (1) (Aralık 2016), s. 903-926.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: II, İstanbul, 1951.
• Pınar, İlhan, Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir-Yabancıların Gözüyle Osmanlı Döneminde İzmir(1608-1918), İzmir, 2001.
• Ramsay, W.M., Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, (Çev. Mihri Paktaş), İstanbul, 1960.
• Sağ, Rahim, Nif’ten Kemalpaşa’ya, İzmir, 2017.
• Sarıbey Haykıran, Aysun, Aydın Vilayeti’nde Çiftlikler (1839-1918), Basılmamış Doktora Tezi, İzmir, 2013.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri”, Çağdaş Yerel Yönetimler, V/5 (Eylül 1996), s. 89-103.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “1871 Vilayet Nizamnamesi ve Getirdikleri”, Çağdaş Yerel Yönetimler, V/6 (Kasım 1996), s. 89-99.
• Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları, İstanbul, 1928.
• Şaşmaz, Musa, Türkiye’nin İdari Taksimatı (1920-2013), Cilt: VIII, Ankara, 2014.
• T.C. Devlet Yıllığı (1928-1929), İstanbul, 1929.
• T.C. Devlet Yıllığı (1929-1930), İstanbul, 1930.
• T.C. İzmir Vilayeti 1930-1931 Senesi İstatistik Yıllığı, İzmir, 1931.
• Tabak, Serap, “Salnâmelere Göre XIX. Yüzyıl’da Torbalı”, Küçük Menderes Araştırmaları-Makaleler, 1 (Ekim 2010), Ödemiş, s. 75-89.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), İstanbul, 1996.
• Tournefort, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, Editör: Stefanos Yerasimos, İstanbul, 2013.
• Tozduman Terzi, Arzu, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara, 2000.
• Turan, Mustafa, Yunan Mezalimi, Ankara, 2006.
• Türkçe Sözlük, Cilt: II, Ankara, 1988.
• Umar, Bilge, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İstanbul, 1993.
• Yazıcı, Muhammed, XVI.Yüzyılda Batı Anadolu Bölgesinde (Muğla, İzmir, Aydın, Denizli) Türkmen Yerleşimi ve Demografik Dağılım, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla, 2002.
• Yılmaz, Feriştah, “Büyükşehir Yönetimlerinde Bütünleşmeci Düzenlemelerin Kırsal Mahallelere Çok Boyutlu Etkisi”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 54, Sayı: 2 (Haziran 2021), s. 121-155.
• Zengin, Ozan, “Büyükşehir Belediyesi Sisteminin Dönüşümü: Son On Yılın Değerlendirmesi”, Ankara Barosu Dergisi, Sayı: 72 (2014/2), s. 91-116.
• http://www.torbali.gov.tr/cografi-yapi-iklim-ve-nufus (Erişim: 28.12.2020).
• https://torbaliguncel.com/gundem/torbali-nin-nufus-artis-hizinda-dusus-h58692.html (Erişim: 13.04.2022).
• https://www.amerikaninsesi.com/a/mahalleye-donusen-koylere-yeni-statu-kirsal-mahalle/5771461.html (Erişim: 05.07.2021).
• https://www.egepostasi.com/yerel-yonetimler/torbalida-kirsal-mahalle-duzenlemesi-meclisten-gecti-h269575.html (Erişim: 19.02.2022).
• https://www.milliyet.com.tr/yerel-haberler/izmir/feto-nedeniyle-o-koyun-adi-degisti-12261670 (Erişim: 28.03.2022).
• https://www.oncusehir.com/buyuksehir-iade-etti-valiye-gidecekler/29493/ (Erişim: 28.03. 2022).