Muş/Tepeköy Höyük Bulguları Işığında Karaz Kültürü’nün Sonu

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: Dr. Recep Yaşa’ya Armağan, 2411 - 2449, 24.10.2023

Yunus Çiftçi

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1351397

Öz

Karaz Kültürü, yayılım coğrafyası içinde kendine özgü özellikleriyle tanımlanabilen ve iyi bilinen bir kültür olmasına karşın bazı açıklanamayan durumlarda bulunmaktadır. Bunlardan biri, belki en önemlisi kültürün Erken Tunç Çağı sonunda birden ortadan kaybolmasıdır. Çoğunlukla Kafkasya topraklarında bulunan yerleşimlerle bu sorun açıklanmaya çalışılmış ancak yeterli olmamıştır. Anadolu topraklarında ise bu durumu açıklayacak materyaller eksik ya da hiç yoktur. Ancak Tepeköy Höyük kazılarında elde edilen veriler bu duruma kısmen açıklık getirmeye, Karaz Kültürü’nün sonu, kültürel devamlılık ve diğer bazı değişimlere cevap vermeye başlamıştır. Bu bağlamda Karaz Kültürü’nün genel özellikleri ile Tepeköy Höyük’te ortaya çıkarılan Karaz Kültürü verileri karşılaştırılmıştır. Ayrıca höyükte Erken Tunç Çağı’nın orta evresinde kendini gösteren ve Karaz Kültürü ile birlikte ortak yaşayan farklı bir kültürün ayrıntıları da ele alınmıştır. Bu yeni ikincil kültür ile Karaz Kültürü arasındaki ilişkiler ele alınarak dönemin sonlarında ortaya çıkan köklü değişimlere değinilmektedir. Genel olarak bu çalışmada bahsi geçen eksiklikler üzerinde durularak, Tepeköy Höyük verileri üzerinden cevaplar ve öneriler oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Karaz Kültürü sonu, Erken Tunç Çağı, Kültürel Devamlılık, Tepeköy Höyük, Erken Transkafkasya.

The End of the Caraz Culture in the Light of the Finds from the Muş/Tepeköy Höyük

Öz

Although the Karaz Culture is a well-known culture that can be defined with its unique characteristics within its geography of distribution, there are some unexplained circumstances. One of these, perhaps the most important one, is the sudden disappearance of the culture at the end of the Early Bronze Age. Attempts have been made to explain this problem with the settlements found mostly in the Caucasus, but they have not been sufficient. In Anatolia, on the other hand, there is little or no material to explain this situation. However, the data obtained during the excavations at Tepeköy Höyük have begun to partially clarify this situation and to provide answers to the end of the Karaz Culture, cultural continuity and some other changes. In this context, the general characteristics of the Karaz Culture are compared with the Karaz Culture data unearthed at Tepeköy Höyük. In addition, the details of a different culture, which emerged in the middle phase of the Early Bronze Age at the mound and coexisted with the Karaz Culture, are also discussed. The relations between this new secondary culture and the Caraz Culture are discussed and the radical changes that occurred at the end of the period are emphasised. In general, the deficiencies mentioned in this study are emphasised and answers and suggestions are formulated based on the Tepeköy Höyük data.

Anahtar Kelimeler

End of Karaz Culture, Early Bronze Age, Cultural Continuity, Tepeköy Höyük, Early Transcaucasia.

Kaynakça

• Alizadeh, Karim-Maziar, Sepideh-Mohammadi, M. Rouhollah, “The End of the Kura-Araxes Culture as Seen from Nadir Tepesi in Iranian Azerbaijan”, American Journal of Archaeology, 122/3, (2018), 463-477.
• Amiran, Ruth, “Connections Between Anatolia and Palestine in the Early Bronze Age”, İsrael Exploration Journal 2, (1952), 89 – 103.
• Badalyan, Ruben-Smith, Adam T.-Avetisyan, Pavel, “The Emergence of Sociopolitical Complexity in Southern Caucasia: An Interim Report on the Research of Project ArAGATS” Archaeology m the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond (Ed. A.T. Smith and K.S. Rubinson) Los Angeles (2003), 144 – 166.
• Baytar, İrfan, “Tepeköy’ün (Muş) Beşerî Coğrafya Özellikleri”, İçinde: S. Erdoğan, Y. Çiftçi, M. Ercek (Eds.), Tepeköy Höyük I: Erken Tunç Çağı, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, (2023), 1-20.
• Biber, Hanifi, Muş İli Arkeolojik Yüzey Araştırmaları 2009-2014. İstanbul: Hiperyayın, 2018.
• Bilgi, Önder, “Köşkerbaba Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999) (Ed. O. Belli), İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, (2000), 133 – 139.
• Burney, Charles Allen- Lang, David Marshall, The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus, London, 1971.
• Çiftçi, Yunus, “Tepeköy Höyük Erken Tunç Çağı Mimarisi: Kronolojik Gelişim ve Değişimleri”, İçinde: S. Erdoğan, Y. Çiftçi, M. Ercek (Eds.), Tepeköy Höyük I: Erken Tunç Çağı, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, (2023), 81-110.
• Çilingiroğlu, Altan, “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları Kapanış”, XIV. Kazı Sonuçlan Toplantısı I, Ankara, (1993), 469 – 491.
• Darga, Muhibe, “Aşağı Fırat Havzası Şemsiyetepe Kazıları 1978 – 1989”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (Ed. O. Belli) İstanbul Üniversitesi Yayınları 4242, İstanbul, (2000) 140 - 146.
• Erdoğan, Sabahattin, “Tepeköy Höyük Kurtarma Kazıları”. İçinde: S. Erdoğan, Y. Çiftçi, M. Ercek (Eds.), Tepeköy Höyük I: Erken Tunç Çağı, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, (2023), 53-80.
• Erdoğan, Sabahattin-Ercek, Mikail-Çiftçi, Yunus-Biber, Hanifi-Yılmaz, Hakan-Ayaz, Gulan, “Muş/Varto Tepeköy Höyüğü Tunç Çağları”, Anadolu Araştırmaları Dergisi (AnAr), 25, (2021), 61-86.
• Ertem, Hayri, Keban Projesi Han İbrahim Şah Kazısı 1970-1971, Ankara, TTK, Basımevi, 1982.
• Esin, Ufuk, “Tepecik Kazısı, 1970, Keban Projesi 1970 Çalışmaları”, Ankara, ODTÜ yayınevi, (1972), s.139-158.
• Esin, Ufuk, “Tülintepe Kurtarma Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932 1999) (Ed. O. Belli) İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, (2000), 87 – 90
• Esin, Ufuk-Arsebük, Güven, “Tülintepe Kazısı 1971”, Keban 1974, Ankara, (1974), 137 - 143.
• Esin, Ufuk-Arsebük, Güven-Özdoğan, Mehmet, “Değirmentepe Kazıları, 1978”, Aşağı Fırat 1987, Ankara, (1987), 77- 87.
• Frangipane, Marcella, “Excavations at Arslantepe-Malatya, 1992”, Kazı Sonuçları Toplantısı, 1/XV, Ankara, (1994), 211-228.
• Frangipane, Marcella, “The Results of the 1991 Campaign At Arslantepe-Malatya”, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, (1993), s.213-230.
• Frangipane, Marcella, “The Transition Between Two Opposing Forms of Power at Arslantepe (Malatya) at the Beginning of the 3rd Millenium”, Tüba-Ar 4, (2001), 1-24.
• Gökçe, Bilcan-Kılıç, İlhan, “Tepeköy Höyük Erken Tunç Çağı Çanak-Çömlekleri”. İçinde: S. Erdoğan, Y. Çiftçi, M. Ercek (Eds.), Tepeköy Höyük I: Erken Tunç Çağı, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, (2023), 111-132.
• Harper, Richard, P., “1968 Pağnik Öreni, Kaşpınar Kazısı”, 1968 Yaz Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Seri:1, Yayın: I, (1970), 131-134
• Hauptmann, Herald, “Norşuntepe 1968 Kazıları Ön Raporu", Keban 1970, Ankara, (1970), 103 - 113.
• Hauptmann, Herald. “Norşuntepe Kazısı, 1970, Keban Projesi 1970 Çalışmaları”, Ankara, ODTÜ Yayınevi, (1972), s. 87-118.
• Işıklı, Mehmet, Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2011.
• Işıklı, Mehmet, “The Development of The Kura-Araxes Culture in Eas¬tern Anatolia: Problems, Determinations and Suggestions”, Meh¬met Işıklı, Birol Can (eds.), İntenational Symposiumon East Ana-tolia South Caucasus Culture Proceedings I/Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Sempozyumu Bildiriler I, (2015), 241-249.
• Işıklı, Mehmet-Ergürer, Hatice, “Erken Tunç Çağı Doğu Anadolu Bölgesi Kura-Aras Kültürü’nde Mekan ve Mekan Kullanımına Dair Gözlemler”, In: G. Coşkun (Ed), Anadolu, Arkeoloji, Zaman ve Mekan (Dumlupınar Üniversitesi V. Arkeoloji Sempozyumu, Kütahya 10-12 Ekim 2016), Ankara, (2017), 43-64.
• Karaca, Özgen, “Pirot Höyük 1983 Kazıları”, VI. Kazı Sonuçlan Toplantısı, Ankara, (1985), 37 - 48.
• Kavtaradze, Giorgi Leon, “The Importance of Metallurgical Data for the Formation of a Central Tran- caucasian Chronology”, The Beginnings of Metallurgy: Proceedings of the International Conference “The Beginnings of Metallurgy" (Ed. A.Hauptmann, E.Pernicka, Th. Rehren and Ü.Yalçın), Bochum, (1999), 67 - 101.
• Koşay, Hamit Zübeyr, Keban Projesi, Pulur Kazısı 1968- 1970. O.D.T.Ü. Keban Projesi Yayınları Seri III, No: 1, Ankara, 1976.
• Koşay, Hamit Zübeyr-Turfan, Kemal, “Erzurum – Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 23, (1959), 349-412.
• Koşay, Hamit Zübeyr-Vary, Hermann, Güzelova Kazısı, Ankara, TTK Basımevi, 1967.
• Koşay, Hamit Zübeyr-Vary, Hermann, Pulur Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara, TTK Basımevi, 1964.
• Kuftin, Boris Alekseyeviç, “The Urartian “Columbarium” on the Slopes of the Ararat and Copper Age of the Kura – Araxes Basin”, Vestnik Gosudarstvennogo Muzeia Gevzii 13B, (1943), 92-123.
• Kuşnareva, Karinė Christoforovna, The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. (Translated by. H.N. Michael), Philadelphia, 1997.
• Lyonnet, Bertille, “La Mesopotamie Et Le Caucase du Nord au IVe et au Debut du IIIe Millenaires Av. N. E.: Leurs Rapports et les Problemes Chrono-logiques de la Culture de Majkop. Etat de la Question et Nouvelles Propositions”, Chronologies des Pays du Caucase et de L’Eup- hrate aux IW - IIP Millenaires (ed. par. C. Marro et H. Hauptmann), Paris, (2000), 299-320.
• Lyonnet, Bertille, “Mentesh Tepe 2012–2014. The Pottery”, The Kura Projects: New Research on the Later Prehistory of the Southern Caucasus, Eurasien-Abteilung, (2017), 141-153.
• Marro, Catherine, “Eastern Anatolia in the Early Bronze Age”, Archeorient: Environnements et Societes du Proche-Orient Ancient, Lyon, (2011), 1-18.
• Özdemir, Abdulkadir, “Murat Höyük Erken Tunç Çağı III: Yerleşim Yapısı, Mimari ve Seramik”, İn: A. Özdemir, Z. Kılınç, E. Demir (Eds.), Erken Tunç Çağı’nda Murat Höyük, Ege Yayınları, İstanbul, (2021), 45-72.
• Palumbi, Giulio, “The Role of Pastoral Communities of the Upper Euphrates Region in the Expansion of the Kura-Araxes Culture”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler I, (2015), 78-89.
• Parlıtı, Umut, “Tepeköy Höyükte Ele Geçen Tunç Çağına ait Bir Grup Pişmiş Toprak, Taş Figürin ve İdoller”, İçinde: S. Erdoğan, Y. Çiftçi, M. Ercek (Eds.), Tepeköy Höyük I: Erken Tunç Çağı, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, (2023), 169-188.
• Puturidze, Marina, “Social and Economic Shifts in the South Caucasian Middle Bronze Age”, Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond (Ed. A.T. Smith and K.S. Rubinson), Los Angeles, (2003), 111 - 127.
• Rothman, Mitchell, “Preliminary Report on the Archaeological Survey in the Alparslan Dam Reservior Area and Muş Plain”, X. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, (1992), 269 – 278.
• Rothman, Mitchell, “The Changing Organisation of Kura Araxes Culture”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, Bildiriler I, (2015), 121-132.
• Russell, Harry F., Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, British Archaeological Reports, International Series: 85, Oxford, 1980.
• Sagona, Antonio, “Büyüktepe Höyük, 1990”, XIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, (1992), 305 - 311.
• Sagona, Antonio, “Sos Höyük and the Erzurum Region in late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeastern Anatolia”, Chronologies des Pays du Caucase et de LEuphrate aux IV8 - III- e Millenaires (ed. par. C. Marro et H. Hauptmann), Paris, (2000), 329 - 373.
• Serdaroğlu, Ümit, “Ağın ve Kalaycık Kazıları, 1969”, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Seri: I,No: 2, (1971), 23-26.
• Sevin, Veli, “İmikuşağı Kazıları, 1983”, VI. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, (1984), 93-102.
• Sevin, Veli-Özfırat, Aynur-Kavaklı, Ersin, “Van-Karagündüz Höyüğü Kazıları (1997 Yılı Çalışmaları)”, Belleten LXIII/238, (2000), 847-881.
• Takaoğlu, Turan, “Hearth Structures in the Religious Pattern of Early Bronze Age Northeast Anatolia”, Anatolian Studies vol. 50, (2000), s.11-16.
• Tarhan, Muharrem Taner-Sevin, Veli, “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1990 Yılı Çalışmaları”, Belleten 57/220, (1993), 843 - 861.
• Trifonov, Viktor. A., “The Caucasus and the Near East in the Early Bronze Age (Fourth and Third Millennia B.C), Oxford Journal of Archaeology 13/3, (1994), 157 - 160.
• Uslu, Erol-Biber, Hanifi-Çavuşoğlu, Rafet- Yılmaz, Hakan-Erdoğan, Sabahattin-Kılıç, Sinan, “İremir Höyük 2020 Yılı Kurtarma Kazısı”, Türk Etnografya ve Arkeoloji Dergisi, 85/1, (2023), 43-57.
• Uzunoğlu, Edibe, “Malatya-İmamoğlu 1987 Yılı Kazı Çalışmaları”, X. Kazı Sonuçlan Toplantısı I, Ankara, (1988), 71 – 93.
• van Loon, Maurits N. “The Excavations at Korucutepe, Turkey, 1968-70: Preliminary Report. Part I: Architecture and General Finds”, Journal of Near Eastern Studies, S.32, No. 4, (1973), s.357-423.
• van Loon, Maurits N.-Güterbock, Hans G., “Korucutepe Kazısı, 1970”, Keban Projesi 1970 Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları Seri: 1, No: 3, Ankara, (1972),79 – 81
• Whallon, Robert-Wright, Henry T, “1968 yılı Fatmalı- Kalecik Kazısı Ön Raporu”, Keban Projesi 1968 yılı Çalışmaları, TTK Basımevi, Ankara, (1970), 61-70.